ÖZET
Bitki adlandırması, bitki ve bitki gruplarına basit ve tek anlamlı bilimsel adlar vermek ve kurallar oluşturmaktır. Günümüze kadar her toplum kendi dilinde bitki ve bitki gruplarını basit ve anlamlı adlarla adlandırmıştır. Zazalar da bin yıllardır bitkileri, kendi dilleriyle adlandırarak günümüze kadar taşımışlardır. Ancak ne yazık ki, bu adlandırma yazılı bir hale getirilerek kayıt altına alınmamıştır.
1998 yılından günümüze kadar yayınlanmış genel Zazaca sözlük, kitap, dergi ve diğer yayınları tarayarak, ayrıca Zazaca’nın konuşulduğu coğrafyada Doğu’da Mutki’den Batı’da Zara’ya, Kuzey’de Tercan’dan Güney’de Siverek’e kadar bitkiler yerinde incelenerek adları derlenmiştir.
Yapılan inceleme ve derlemede endemik bitkilerin de bulunduğu 2.000’den fazla bitkinin Zazaca adı saptanmıştır. Bu bitkiler Latince, Zazaca ve Türkçe adlara göre indekslenmiştir. Bitkilerin Zazaca adlandırılmasında ortaya çıkan genel ve yöresel kuralların; Latince adlandırılmasındaki kurallara fevkalade benzerlik gösterdikleri hayretle saptanmıştır.
Bu çalışma sonucunda binlerce bitki kayıt altına alınarak, bitkilerin Zazaca adlarının yanı sıra Latince ve Türkçe karşılıkları da yazılmıştır. Böylece bu konuda çalışan bilim dünyasına ve Zazaca diline katkı sağlanmıştı
GİRİ1. KAPSAM VE AMAÇ
Günümüze kadar bitki ve bitki grupları basit ve anlamlı adlarla, farklı dillerde adlandırılmıştır.“Tüm dünyada, bitkiler hakkında bilgi alışverişinde bulunmak, bitki ve bitki grupları hakkında konuşulan ve yazılanları anlayabilmek için öncelikle aynı bitkiden konuşulup, yazıldığının saptanması, bu durumda bitki adının bilimsel olarak belirlenmesinin gerekliliğini ortaya koymaktadır. Bu nedenle adlandırma, Uluslararası Botanik Adlandırma Kodu ile düzenlenmekte ve böylece bitkiler, bitki kısımları ve bitki ürünleri hakkında iletişim bir temele dayandırılmaktadır.”[1]“Bir bitkinin bilimsel adı iki Latince kelimeden oluşturulur. Birinci kelime cins adıdır, baş harfi büyük yazılır. İkinci kelime ise tür için özel olan, türü belirten kelimedir. Bitki türlerinin iki Latince kelimeden yapılmış bir tertip ile adlandırılmasına ikili “binominal” adlandırma denir.”[2]Zazalar da binlerce yıldır bitkilerini Zazaca adlandırarak günümüze kadar taşımışlardır. Ne yazık ki, bugüne kadar yazılı hale getirilerek kuralları belirlenememiştir.
Bu çalışmada, Zazalar tarafından kullanılan bitki adlarının kapsamlı bir şekilde botanik alanında geçerli bilimsel karşılıkları saptanarak, Zazaca bitki adları sözlüğü hazırlanması, böylece bu adların kayıt altına alınması amaçlanmaktadır. Hazırlanmakta olan sözlükte Zazaca bitki adlandırması cins ve tür adlarıyla sınırlı olup Zazaca bitki adları Türkçe ve Latince karşılıkları ile kullanıma sunulacaktır.
Bu doğrultuda, genel olarak günümüze kadar yayınlanan Zazaca sözlük, kitap, dergi ve yayınlar taranmıştır. Zazaca’nın konuşulduğu yörelerden; Mutki’den Zara’ya, Tercan’dan Siverek’e kadar bitkiler yerinde görülerek derlenen 2000’den fazla bitki adı, Zazaca, Latince ve Türkçe adlarına göre indekslenmiştir. Bu çalışma sonucunda Zazaca adlandırılmada ortaya çıkan genel ve yöresel kuralların, bitkilerin Latince adlandırılmasında uygulanan kurallara fevkalade benzerlik gösterdiği hayretle saptanmıştır.
Bugün Bingöl Üniversitesi’nin düzenlediği Zazaca Sempozyumu’nda bitkilerin Zazaca’da nasıl adlandırıldığını sizinle paylaşarak, torunlarımıza miras bırakmak istiyorum.
2. TARİHÇE VE YÖNTEM
Şimdiye kadar Zazaca bitki adlandırılması hakkında yapılan çalışmalar oldukça sınırlı sayıda ve kapsamdadır. Bitkilerin Zazaca adlarının, Latince ve Türkçe karşılıklarıyla birlikte yazılarak listelenmesini amaçlaması özelliği ile konu hakkında henüz oluşmamış olan literatüre büyük bir katkı sunulması planlanmaktadır.
Necmettin Büyükkaya 1980’li yılların başında “Name Tayê Çiyan” başlığı altında, Siverek ilçesi Karahan (Qaraxan) köyü yöresinde bulunan 150 kadar bitki adını sadece Zazaca olarak listelemiştir.
2000’li yılların ortalarında, çalışmalarıma paralel olan bir çalışma yürüten Dicle Üniversitesi öğretim üyelerinden Okutman Nafiz Yılmaz, Prof. Dr. Selçuk Ertekin’in desteğiyle Eğil yöresinde 100 kadar yabani bitkinin Zazaca, Latince ve Türkçe adlarına ait bir liste hazırlamıştır. Çalışmamda, bu listeden de yararlanılmıştır.
Türkiye’de yayınlanan Türkçe ve Zazaca kaynaklardan, 300 dolayında bitkinin cins ve tür adları taranarak, ayrıca bu yörelerde bilen kişilere sorularak, toplam
2000’den fazla bitki adı; Zazaca, Latince ve Türkçe adlarıyla birlikte listelenmiştir.
Bu çalışmada Zazaca konuşulan yörelerden Bingöl’ün Merkez, Adaklı ve Genç; Bitlis’in Mutki; Diyarbakır’ın Çermik, Çınar, Çüngüş, Dicle, Eğil, Hani, Kulp ve Lice; Elazığ’ın Palu, Maden ve Sivrice; Erzincan’ın Tercan; Muş’un Varto; Sivas’ın Kangal ve Zara; Tunceli’nin Merkez, Nazımiye, Ovacık ve Pülümür ilçelerine gidilerek bitki adları derlenmiştir.
Ayrıca Zazaca-Türkçe ve Türkçe-Zazaca sözlüklerden temin edebildiklerim taranarak, yazılı olan Zazaca bitki adlarının tamamı derlenmiştir. Türkçe Bitki Adları Sözlüğü[3], Türkiye Bitkileri Sözlüğü[4] ve GAP Yöresindeki Endemik ve Tıbbi Bitkiler[5] kitabındaki Zazaca bitki adları da tespit edilerek, Zazaca alfabeye karşılıkları bulunarak uyarlanıp derlenmiştir.
Bilgi edinmek için, yapılan araştırma gezilerinde, aşağıdaki yöntem uygulanmıştır:
a. Önceden Zazaca yazılı kaynaklar taranarak gidilecek bölgede kullanılan bitki adlarının bir listesi hazırlanmış ve gezide bitkiler bu listedeki adlara göre aranmıştır.
b. Araştırma gezileri sırasında, bitkilerin Zazaca adlarının büyük bir bölümü, yöre halkından öğrenilmiştir. Bu kişilerin bitkiler hakkındaki bilgileri sınırlı olup, verdikleri adlar başka kaynaklardan doğrulanmaya çalışılmıştır.
c. Zazaca adı öğrenilen bitkilerin örnekleri alınıp, Latince ve Türkçe adlarının
da tayini için Dicle Üniversitesi’nden Prof. Dr. Selçuk Ertekin’e başvurularak öğrenilmeye çalışılmıştır. Mantar adlarının tayininde ise Prof. Dr. Abdunnasır Yıldız’dan destek alınmıştır.
d. Zazaca ve Türkçe bitki adlarının Latince bilimsel karşılıkları, Flora of
Turkey’de kabul edilen adlara uyularak verilmiştir.[6]
e. Bitkilerin Zazaca cins ve tür adları, özel adla tanımlanmış olsa da, küçük
harfle başlayarak yazılır. Ör: adirvila koyê bingolî, qewaxa firatî, vila anafatma.
f.Zazaca’nın konuşulduğu yerlerde yetişen bitki adlarına, bu yörelerde pazar-
lanan bitki adları da eklenmiştir.
Bitkilerin adlarının kayıt altına alınması sırasında Vate Çalışma Grubu’nun şimdiye kadar yapmış olduğu çalışmalar baz alınmıştır.
İnternet yayınlarından, bitki adlarının Türkçe’den Latince’ye, Latince’den Türkçe’ye çevirilerinin temini için ya da bitkilerin görüntülerinin arama motoru Google sitesinden aranarak kayıt altına alınması için yararlanılmıştır.
2009 ve 2010 yıllarında Kurd 1 televizyonu için bitkileri Zazaca, Kurmanci, Türkçe ve Latince adlarıyla tanıtmaya yönelik çekim çalışmalarım sırasında; Siverek, Dicle, Hani, Eğil, Kulp, Bingöl Merkez ve Genç ilçelerindeki bazı bitkiler yerinde görüntülenerek, adlarını tanıtma fırsatı yakalanmıştır.
3. BİTKİLERİN ADLANDIRILMASI
Bitki ve bitki gruplarına basit ve tek anlamlı bilimsel adlar vermek ve kurallar oluşturmaktır.
3.1 Bitkilerin Latince adlandırılması
Bilimsel adlar ya Latince ya da diğer dillerden, özellikle Yunanca’dan Latinceleştirilmiş kelimelerden oluşmuştur.
3.1.1. Binominal ad kullanımı örnekleri
Morus / dut / tu
Morus alba / beyaz dut / tuya sipî
Morus nigra / karadut / tuya siya
Morus rubra / mor dut / tuya ximrî
3.1.2. Latince adlarda Kürtlerle ilgili kullanımlar
Latince bilimsel adın Kürtlerle ilgili olduğu hallerde Latince adın Zazaca karşılığı da, Zazaca bitki adları arasına alınmıştır.
carduchorum | Kürtlerin[7] |
kurdicus, a, um | Kürt[8] |
kurdistanicus, a, um | Kürdistan[9] |
Amygdalus carduchorum | vama kurdan[10] |
Alcea kurdica | hîroya kurde[11] |
Paeonia mascula kurdistanicum | heşvila kurdistan[12] |
Allium kharputense | pîyazê xarpêtî[13] |
Origanum munzurense | anixa mizurî[14] |
Populus euphratica | hewlêra firatî[15] |
Ranunculus bingoeldaghensis | adirvila koyê bîngolî[16] |
3.2 Bitkilerin Zazaca adlandırılması
Dedelerimiz binlerce yıldır bitkilerini, Zazaca adlandırarak günümüze kadar taşımışlardır. Ne yazık ki, yazılı bir hale getirilerek kayıt altına alınamamıştır.
Bitkilere Zazaca ad verilirken kullanılışı (gıda, ilaç, zehirli, boya, süs), görünüşü (rengi, şekli), kokusu, tadı ve yetiştiği yer göz önünde bulundurulmuştur. Bitkilerin hayvan adlarıyla adlandırılması da yaygındır.
3.2.1. Familya adı kullanımı örnekleri
Halk arasında, Zazaca bitki adlarının kullanımında yalnız iki familyanın adına rastlanmıştır.
Leguminoceae - baklagiller – bakleyî
Gramineae – buğdaygiller - genimî / xeleyî
3.2.2. Cins adı örneği Euphorbia (Sütleğen) delek, deley, delêk, delê şitî, deliyek, dêlek, diley, dilîye, dolik, şitê delek, şîr-
kutik, vaşo şitin, vaşê şitî, vaşo bêar, xagşîr
3.2.3. Tür adı örnekleri bakla gayan, bakla heran, bakla maran, bakla pisîngan, bakla sultanî, bakla
şalan, bakla xatûnan, bakla xelan, bakla zaracan gurniga çolan, gurniga deveyan, gurniga gamêşî, gurnigê erdî, gurnigê heran, gurnigê hêgayan, gurnigê kurisî, gurnigê kutikan, gurnigê medreban, gurnigê mêşnan
3.2.4. Harflerin değişmesi a – û anix - ûnix, vam – vûm b – v – w qizban – qizvan – qizwan, ribês – rives - riweş şabelûyêre şablêre - şavlêre - şawlêre c – j – z pêcek, pêjek, pêzek e – i selme, selmi, melje, melji, merje, merji e – o cew – cow, adirek, adirok g – k gurnig – gurnik, pelg / pelk h – w hewrs – howrs - hors - wers h – y hêluge – yêluge k – q bakla – baqla, dilqok – dilqoq, çimşekok – çimşeqoq l – r dimol – dimor, gilgil – girgil, încil - încir s – ş ribês – rives – riweş, sîr – şîr, vas – vaş w – y teliwo siya – teliyo siya, teluwek, teluyek
3.2.5. Ünlü ve ünsüz düşmesihe / h / e helerge – lerge / lerg, hengure - engure / engur,
hesparike – esparike / esparik
d bendik – benik, vindêre – vinêre i / îy vîyalêre / vilayêre / valêre y riyhan – rihan, reyhan – rehan – rêyhan – rêhan h / w hewrs – howrs – hors - wers
3.2.6. Varlıklarına göre adlar 3.2.6.1. Tekil adlar araqe, beng, cax, dal, gezi, gom, merje, mircor, parik, silvaş, so, sûs, weşare,
xas
3.2.6.2. Çoğul adlar bakla xatûnan, dara koçikan, engurê maran, toqayê keynayan, vaşê tizbeyan
3.2.7. Yapılarına göre adlar 3.2.7.1. Yalın adlar anix, cew, çuxlet, gewen, gez, hîro, kenger, pune, sîr, şing, tey, vam, xox, xele,
zul
3.2.7.2. Bileşik adlaradirvil, argudvaş, berxûlvaş, çimbeloq, dîkpenc, gatu, gulzirna, herteli, valbor, xozmêwe
3.2.7.3. Ad tekrarıyla bileşik adlar alal, çakçak, çarçar, filfil, halhale, mişmiş, parpar, naznaz, tirtir, xaşxaş
3.2.7.4. Bileşik adlarda, adların yer değiştirmesi gother – hergot, merteli – telmeri, qizwan - qiznaw
3.2.8. Türemiş adlar
3.2.8.1. Önekle türemiş adlarbi- fasulîya bidasîye bê- gorcala bêtelîye, gula bêmrade, vaşo bêkok, vila bêkoke şa- şabelû, şagul, şatere, şatu pin- pingilor / pingewen tir- tirfiş, tirgewen /tirtir, tirvaş
3.2.8.2. Sonekle türemiş adlar
-bend | alabend / nêrbend / vilbend / zîlbend |
- ek / eke / k | engurmarek, paduseke, mastêrk |
- ik | ajik, derzînik, nermik, sûrgulik, tastasik |
- in, în | gezîyo boyin, mismiseka zurayîn, naneyo pirçin, pilxin, |
| telîyîn, runîn |
- inc | salinc, sarinc, sûrinc, teyinc, vilinc |
- î | gizêrî, nîsanî, şimşêrî |
- ok | çinarok, hengimînok, kemberok |
- one | bawkone / dakone, darone |
3.2.8.3. Ad tekrarına sonekle türemiş adlar
-an | halhalan |
- k | gezgezk, reşreşk |
- ek /eke | çalçalek, hanhaneke |
- ik | hufhufik, vizvizik, xaşxaşik |
- ok /oke | helhelok, kefkefok, xamxamoke |
3.2.8.4. Ara ekle türemiş adlar cilegone gula rengawrenge kuya milederge lingê lengûlengî
3.2.9. Ortaç adlar (Sıfat fiiller)astorkay / astorkey, birakuj, birok, fijdimêre, gaxuniq, gezek / gezgezik / geznik / gezok, gorcala arrakewte, herxeneq / herxeniq, şekoka xeniqoke, şinga çiqiryaye / şinga tadaye, vîyala dardekerde, xeniqok
3.2.10. Tamlama adlar3.2.10.1. Ad tamlama bakla xatûnan, engurê maran, kewza awî, sungê kilkor, vila kutikan
3.2.10.2. Sıfat tamlama bakla tahle, kengero şîrik, nehaya bejî, piranê varekan, telîyo topik, vaşê xembolîkî, vaşo nerm, vilika qatqatan, xoşîla rastiqên
3.2.10.3. Zincirleme ad tamlamaadirvila koyê bîngolî, gezê fekê çemî, kevza heneya cindan, sîrê koyê dêrsîmî
3.2.11. Sıfatla adlandırma3.2.11.1.Renklerle adlandırma bengo zerde, gariso sipî, gezo sûrin, gilgilo sipî, gula zere, hebsîya, hezarreng, kefzer, kekvila sipîye, kekvila zerde, koreko xaşîk, orkîda beleke, koksûre, nefela menûşe, nîlufera sipîye, qerbelek, qerqaşa wisare, rengvaş, sersipîka kurde, simbila eflatûne, sûrpencik, sûrvaş, sîyateli, tirşika rengan, tuya ximrîye, vama şîne, zerzenge
3.2.11.2. Sayılarla adlandırma dimor / dimol / dimuel, çarteli / çartelu, çarçar / çarçal, gula hewtrenge, nefe-
la pancpele, gula şêstpere / gula şêstpele, hezargez, hezarreng, hezartere
3.2.12. Adlarla adlandırma
3.2.12.1. Hayvan adlarıyla adlandırma
3.2.12.1.1. Tamlama adlarda hayvan adları çoğul formundadırlarbakla gayan, çimê pisîngan, çuxletê heran, dilqoka heran, engurê maran, gelzûnê mîrçikan, goşê kutikan, hanhaneka vergan, hebîka argoşan, kengerbiz, kozvilika mêşnan, piranê varekan, sawinê mîrçikan, saya argoşan, soyê malî, talikê zaracan, tarê varekan, telîyê mozikan, tirşika heran, tizbîyê dewarî, vasê kekan, vaşê karan, vaşê koteran, vaşê malkan, vilincî bizan, zulê kesayan
3.2.12.1.2. Bileşik adlarda hayvan adları tekil formundadırlarargoşdar, bîrmîrçik, çimga, deleşit, dêlga, dîkpenc, fisheş, gafiş, gileheş, hergot, heşbizik, heşvil, marmase, marşing, merteli, şêrpûg, vergvaş, xozpalax, xozmêwe, zulmar
3.2.12.2. Kişi adlarıyla adlandırmabakla xatûnan, colika xatûnan, elikfatike, fatika reşe, gula mehmedîyan, hakê
şewketî, kerengê fatmanebîyan, meryemxort, meyaro, porê fatmayî, şinga xatûnan, vila anafatmaye, vîyalêra sultanî, xatûnek, xanimek, xelîlok, zeynoke
3.2.12.3. Ulus adlarıyla adlandırmadîkê orisî, gozê hindî, hîroya kurde, zîlika ereban
3.2.13. Terimlerle adlandırma
3.2.13.1. Bitki kısımları terimleriyle adlandırma çîçek çîçega anafatma, çîçega kutikan, çîçega sîse, çîçekmaste
gul gula hesrete, gula tehran, gulbiza, gulmenşage, gulnêrgîze,
gulsosine, şewgule
kok kokêre, koksûr, kokvaş, vaşo bêkok, vila bêkoke pel pelemêr, pelg / pelk, pelgelope, pelhewêz, pelkuy, pelpihûn
teli çantele, herteli, merteli / teluyê merreyan, siyateli / teluyo
sîya, teluyo beloq
vaş adirvaş, berxulvaş, mirdvaş, mostikvaş, puncvaş, vasê leglegî,
vaso sitin
vil adirvil, savil, vilheş, vila bêkoke, vila newroze, vilika aromî,
zavil
3.2.13.2. Mitolojik terimlerle adlandırmagulnewroze, nanê pepugî, newroze, vilika newroze, vilika tawise
3.2.13.3. Teolojik terimlerle adlandırmacehnemîye, cenetcehneme, çîçega anafatma, gula qadere, kevza heneyê cindan, kengernebî, kerengê fatmanebîyan, kuya şêxanî, nanê pêyxemberî, vila anafatma, vila qadere
3.2.13.4. Tıbbi terimlerle adlandırmabirîndarok, çerebirîn / çermebirîn, çereyê janî, gula çimdêjî, kermevaş, kermevil, marmase, masîjehr, melhemêre, melhemvaş, tadar, vaşê birkûn, vaşê derbûn, vaşê kerman, vaşê quxikî, vaşê teneşî, vila kerman
3.2.13.5. Organ terimleriyle adlandırmabilikê heşî, çimbeloq, çimdîk, çimga, çimê pisîngan, çimo şa, çimzerik, didanê
deveyan, dimê astorî, dimê gayî, dimê luyî, dîkpenc, geziyê destan, goşê hargoşan, goşê kutikan, goşê qatiran, goşmerre, hakê şewket, kelsim, kerika heşî, kîrbocî, kîrqazî, kuya milederge, linga malî, lingê leglegî, lingê qanzî, nequrê leglegî, penceşêr, xirnikvaş, zipling, ziwanê gayî
3.2.13.6. Şekil terimleriyle adlandırmaasteregule, çanteleyo gopikin, destarok, doşega şiwanan, giştonek, gulzirna, gurniga gilore, goşarek, goşmerre, kelaweke, kîrbocî, mastêrek, mertalok, pelpihûn, pingilor, puncvaş, qultifing, şimşîrî, vilika zurna, vaşê xincêrî, vila gocagan, weşare, zengilok
3.2.13.7. Silah terimleriyle adlandırmamertalok, qultifing, rim, şimşîrî, tîrdar, tîrkeman, topiz, vaşê xincêrî, xançere,
xançerbarî, xencere, xençerek
3.2.13.8. Koku terimleriyle adlandırmaboyinvaş / bueyinvaş, dara boyine, fisa citêrî, fisa heşî / fisheş, gafiş, gendar,
gezîyo boyin, merxa boyine, şewboye, vaşo boyin, vila boye, vilika aromîye
3.2.13.9. Tat terimleriyle adlandırmabakla tahle, îsoto guzin, îsoto tuj, kuya tirşe, silqê şekerî, şîrîntahl, talik, talikê
zaracan, talîye, tirşing, vama cale
3.2.13.10. Zaman terimleriyle adlandırma adar, adarek, adaroke, gulenîsane, gula nîsanî, nîsanoke, qerqaşa payîzî, qerqaşa wisarî, şewgule, şewboye, vila adare, vila gulane, vila rojî, vila wesarî, xeleyo payîze, xeleyo wisare
3.2.14. Habitat / bitkilerin yetiştiği ortamla adlandırmaarguda beje, fistiqa entabe / fistiqa dêluke, gulbizaya mazêran, gurnigê med-
reban, încila tehran, neflika koyan, neflika dereyî, puneyê hênîyan, qewaxa feratî, simbilê çeman, sungê binerdî, sungê kinkorî, vaşê vayan, vilika kaşan
3.2.15. Eş anlamlı ve eş sesli bitki adları
3.2.15.1. Eş anlamlı bitki adları
Aynı bitki türleri farklı yörelerde, farklı Zazaca adlarla adlandırılmaktadırlar. Anthemis arvensis (köpek papatyası) adiroke, elikfatike, cenetcehneme, çimoşa, keçeleke, kekevaş, vilika tawise, vizike
Urtica dioica (büyük ısırgan) adirvaş, derxîçik, derzînik, gezgezik, heşek, quzgezik, yexîja maye
3.2.15.2. Eş sesli bitki adları
Farklı bitkiler, farklı yörelerde aynı Zazaca adla adlandırılmaktadırlar. anix / ûnix
Mentha, Pimpinella, Satureja, Thymbra, Thymus, Ziziphora
nanê mîrçikan / nûnê mîrçikûn
Anethum graveolens, Capsella bursa-pastoris, Cotoneaster integerrimus,
Polygonum aviculare, Thlaspi arvense
3.2.16. Latince adlara benzeyen Zazaca bitki adları
Acacia - akasîyêre, Ananas – ananas, Narcissus – nêrgîz , Phaseolus vulgaris - fasila
Rheum ribes – ribês
3.2.17. Latince ve Zazaca bitki adlarında cinsiyet
Latince’de, Türkçe’de görülmeyen bir cinsiyet durumu vardır. Latince bitki adları ya dişi, ya erkek yada nötr olur. Her cinsiyet çoğunlukla farklı bir bitişle belirtilir.
3.2.17.1. Latince bitki adlarında cinsiyet takıları
Eril | Dişil | Nöt | Örnekler |
|
-us | - a | -um | albus, alba, album | (beyaz) |
-er | -ra | -rum | niger, nigra, nigrum | (siyah) |
-is | -is | -e | brevis, brevis, breve | (kısa) |
-r | -ris | -re | acer, acris, acre | (acı)17 |
3.2.17.2. Zazaca bitki adlarında cinsiyet
Zazaca bitki adları ya dişi, ya da erkek olur. Bazı ağızlarda dişi adlar “e” çekim ekini alır, bazı ağızlarda “i” çekim ekini alır, bazı ağızlarda da bu ses düşer.
Zazaca’da erillik, dişillik durumu en iyi tamlamalarda anlaşılır.
Ad tamlamalarında ya da zincirleme ad tamlamalarında, tamlanan ad eril ise –ê ekini alır. Tamlanan ad dişil ise, tamlanan adın sonundaki –e / i dişil eki düşer ve yerini –a eki alır.18
Sıfat tamlamalarında, tamlanan ad eril ise –o ekini alır. Tamlanan ad dişil ise, tamlanan adın sonundaki –e / i dişil eki düşer ve yerini –a eki alır.
Ağaç adları dişildir.
Çalı adları genelde dişildir, dikenli çalılar erildir.
Çiçek adları dişildir.
17 Seçmen, Özcan, Tohumlu Bitkiler Sistematiği, Ege Üniversitesi Yayınları, 3.Basım, İzmir, 1992, sf.13.
18 Gündüz, Deniz, Zazaca Dil Dersleri, Weşanxaneyê Vateyî, İstanbul, 2006, sf.50.
Meyve adları dişildir.
Sebze adları dişildir, erkek cinsel organına benzeyenler erildir.
Yosun adları dişildir.
Baklagil yem bitkilerinin adları dişildir.
Buğdaygil yem bitkilerinin adları erildir.
Mantar adlarından sung ve arinc erildir, diğer mantar adları dişildir.
Zazaca bitki adları arasında eril ve dişil cinsiyeti açıkça belirten, bir örnek tespit edilebilmiştir. Urtica (ısırgan otu) türleri, Solhan (Bongilan) yöresinde “yexîja mayî / Urtica dioica)” ve “yexîja nêrî (Urtica urens)” adıyla adlandırılmaktadırlar.
3.2.18. Fransızca ve Zazaca ağaçların adlandırmasında benzerlik 3.2.18.1. Zazaca ağaç adları meyva adı + êre = ağaç adı arxîçêre, bowrincêre, buxrêre, çinanêre / çinayêre, çîlegêre, gozêre, henalêw-
re, încilêwre, kinayêre, mazêra pelvilayêre, payizêre, qilçêre, qijikêre, sayêre, sêzêre, şîlanekêre, teyêre, valêre / vilayêre / vîyalêre, vindêre, vizêre, xibêre, xirtikêre, xizumêre, zungulêre, azgilêre, baluyêre, mazêre, lepikêre / şablêre / şavlêre, luxpêre / xulpêre / patilêre, mazêra pelvilayêre
asindar, gendar / sûrdar, guldar, koçikdar, wişkdar dara awreşî, dara duzik, dara selwîye, dara tuzbeyan dargez, dartizbî
3.2.18.2. Fransızca ağaç adları
Meyve(Tr.) | Meyve(Fr.) | Meyve Ağacı(Fr.) | Meyve (Za.) | Meyve Ağacı(Za.) |
elma | pomme | le pommier | say | sayêre |
armut | poire | le poirer - | murî | murîyêre |
kiraz | cerise | le cerisier | gilyaz | gilyazêre |
limon | citron | le citronnier | leymun | leymunêre |
erik | prune | le prunier | alûnç | alûnçêre |
zeytin | olive | l’olivier | zeytun | zeytunêre |
portakal | orange | l’oranger | porteqal | porteqalêre |
meyve | fruit | fruitier | meywe | meyweyêre |
3.2.19.Yabani bitki türlerinde adlandırma
-ek | cewek, sayek |
-ic | vamic |
-ik | ajik |
-î | gizêrî |
-vaş | korekvaş, şilêlvaş, xelevaş |
tir- | tirfişêre, tirgewen / tirtir |
bejik / bejî | neha bejî, puneyo bejik |
bisra | tuya bisra |
bînce / pînce | qewaxa bînce, qewaxa pînce |
bor / borî | valbor / valêra borî, sayêra borî |
qestikên | xoşîla qestikên |
zura / zurayîn qewaxa zura, gula zurayîn
3.2.20. Kültür türlerinde adlandırma rezî anixo rezî, qewaxa rezî, sayêra rezî, vala rezî / valêra rezî
3.2.21. Zazaca’da asalak bitki adları
Cuscuta bostanbozan herbilênek, riyezil, rizik, vaşo bêkok, zerzerok
Orobanche canavar otu vergvaş, vila bêkoke, xamxamoke, zipling Viscum album burç bawkone, dakone, vaşo bêkok, xodare
3.2.22. Zazaca bitki adlarında ağız farkı
Konuşma dili olarak Zazaca’da var olan ağız farkları bitki adlandırmalarında da vardır. Aşağıda armut için söylenen, aynı kökten gelen değişik adlar listelenmiştir.
Ör: meroe, meroy, miro, miroy, miroye, mirwa, mirwi, mirya, mura, muriye, murî, murîye, muroy, mûra, mûrû, murvi[17]
3.2.23. Bitki adlarının bulunduğu Zazaca atasözleri, deyimler ve
tekerlemeler
3.2.23.1. Zazaca atasözleri di zebeşî pê yow dest a wenêdarîyên
gozê pûçî xirexir kenê[18]her vaş, kokê xo ser o beno zergûn pîyaz çiqas firk bo, ende sere keno gird sereyê pîyazî qinê pîyazî yew î! vaşê hewşî, wayîrê keyeyî rê tahl o welî ra teli, teliyî ra welî kuweno
3.2.23.2. Zazaca deyimler bi qasê goze bîyayîş la gozerê ra qisey kerdiş[19]demek a vilikan e, demek a sosinan e deyî şarî gay û bizî, deyî mi gul û nêrgîz î herdîşe xas, qine pîyaz bîyayîş hênî pûne ra aciz o, pûne zî şino çimeyê hênî de beno zergûn kêna şargê gulan a, waştîya vîst û hewt tenan a[20]korek dest ra nêrişîyayîş mesela sîr û pîyaz kerdiş mi eşt gozêre, şi gina mazêre mi eşt sayêre, şi ame tuyêre mîze verdeno teli, keno wişk ne pîyaz werdiş, ne fek vêşayîş neheyê serê tahte bîyayîş pele kelmayêre bîyayîş[21]sey dirrike, kê ya dusîyayîş sey girê darî bîyayîş sey parparî, zêdîyayîş sîr û pîyaz ra qisey kerdiş[22]
Şemo birayê Mamî, gozan bedelneno bi vamî[23]to vile dîy, tira darû çîy to beng werdo!
xele bi firîk, mela bi şirîk[24]zîrê korekî vîyartîş
3.2.23.3. Zazaca tekerlemeler
Mi gul eşt vêr herî
Hêr va ez gul sekerî
Zirra semêd kengerî
4. SONUÇ
Bitkilerin 2000’den fazla Zazaca cins adı ve tür adı derlenmiş, bunlar indekslenerek Latince ve Türkçe karşılıkları yerleştirilmiş, Zazaca adlandırılmada ortaya çıkan genel ve yöresel kurallar belirlenip, farklılıklar da ayrıca düzenlenmiş ve kayıt altına alınarak botanik bilim dünyasının hizmetine sunulmuştur.
KAYNAKÇA
BAYTOP, Asuman., (1995), Bitkilerin Bilimsel Adlarındaki Niteleyiciler ve Anlamları, İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınlar, İstanbul
BAYTOP, Turhan., (1997), Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara
DAVİS, Peter Hadland, (1965), Flora of Turkey and the East Aegean Islands, 11 cîlt, Edinburgh
ERDEM, Turan., (1997), Ferheng Zazaki – Tırki / Tırki – Zazaki, Doz Yayınları, İstanbul
GÜNDÜZ, Deniz.,(2006), Zazaca Dil Dersleri, Weşanxaneyê Vateyî, İstanbul
ÖZCAN, Mesut., (1997), Zazaca --Türkçe Sözlük, Kaynak Yayınları, İstanbul
SAYA, Ömer., (2001), GAP Yöresindeki Endemik ve Tıbbi Bitkiler, Türkiye Çevre Yayını, Ankara
SEÇMEN, Özcan., (1992), Tohumlu Bitkiler Sistematiği, Ege Üniversitesi Yayınları, 3.Basım, İzmir
TURGUT, Harun., (2001), Zazaca - Türkçe Sözlük, Tij Yayınları, İstanbul
TURGUT, Harun., (2008), Türkçe - Zazaca Sözlük, Do Yayınları, İstanbul
TUZLACI, Ertan., (2006), Türkiye Bitkileri Sözlüğü, Alfa Yayınları, İstanbul
[1] Özcan Seçmen, Tohumlu Bitkiler Sistematiği, Ege Üniversitesi Yayınları, 3.Basım, İzmir, 1992, sf.7
[2] Özcan Seçmen, Tohumlu Bitkiler Sistematiği, Ege Üniversitesi Yayınları, 3.Basım, İzmir, 1992, sf.9
[3] Baytop, Turhan, Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1997
[4] Tuzlacı, Ertan, Türkiye Bitkileri Sözlüğü, Alfa Yayınları, İstanbul, 2006
[5] Saya, Ömer, GAP Yöresindeki Endemik ve Tıbbi Bitkiler, Türkiye Çevre Yayını, Ankara, 2001
[6] Davis, Peter Hadland, Flora of Turkey and the East Aegean Islands, 11 cîlt, Edinburgh, 1965
[7] Baytop, Asuman, Bitkilerin Bilimsel Adlarındaki Niteleyiciler ve Anlamları, , İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınlar, İstanbul, 1995, sf.66
[8] Baytop, Asuman, Bitkilerin Bilimsel Adlarındaki Niteleyiciler ve Anlamları, , İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınlar, İstanbul, 1995, sf.145
[9] Baytop, Asuman, Bitkilerin Bilimsel Adlarındaki Niteleyiciler ve Anlamları, , İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınlar, İstanbul, 1995, sf.145
[10] Davis, Peter Hadland, Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Edinburgh, 1984, Cilt 4, sf. 26
[11] Davis, Peter Hadland, Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Edinburgh, 1984, Cilt 2, sf. 415
[12] Davis, Peter Hadland, Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Edinburgh, 1984, Cilt 1, sf. 204
[13] Davis, Peter Hadland, Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Edinburgh, 1984, Cilt 8, sf. 204
[14] Davis, Peter Hadland, Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Edinburgh, 1984, Cilt 10, sf. 206
[15] Davis, Peter Hadland, Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Edinburgh, 1984, Cilt 7, sf. 710
[16] Davis, Peter Hadland, Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Edinburgh, 1984, Cilt 10, sf. 13
[17] Grûba Xebate ya Vateyî, Ferhengê Zazakî-Tirkî,3.Baskı, sf. 311, 319, 329.