ZAZA DİLİ’NİN TARİHİ GELİŞİMİ
Dr. Zülfü SELCAN
1. ørani diller familyas ve snflandrlmas
ørani diller familyas hintavrupa diller familyasnn bir dal olup hint ve di÷er hindocermen dil familyalaryla (cermen, romen, islav vd.) bir tarihi dil akrabal÷ vardr.
ørani diller familyas toplam olarak 40 dilden ibarettir ve Zazaca da bunlardan biridir (Tablo 1). Zaza Dili’nin yaylma alan için bak harita 1, 2 ile 3, 4.
Tarihi döneme ait irani diller, indoarya ve di÷er hindocermen dillerde oldu÷u gibi geleneksel olarak üç döneme ayrlr: Eski iranca, Orta iranca, Yeni iranca.
Eski irani diller: Yazl belgeler (yazlún baúndan MÖ. 4./3. yy’a kadar) sadece Avestçe ile Eski Farsça’dan vardr.
Med krallar (MÖ. 625-550) kendi dilinde yazl belge eseri brakmamútr. Medce, (Eski-)Partça, øskitçe le Arahotça’nn otantik yazl belgeleri yoktur ve sadece küçük çapta yan kaynaklarda bulunuyor (Schmitt, CLI, 86).
Avestçe, Zerdüút’ün (MÖ. 6. yy.) konuútu÷u ve Zerdüút dininin kutsal kitaplarnda kullanlan dildir. Avestçe iki geliúim kademesinden oluúuyor: En eski olan, Zerdüút tarafndan söylenen onyedi türküdeki (‘GƗׇƗ’) dil úekli, GƗׇƗ-Avestçesi’dir. ‘Genç’-Avestçe, farkl dönemlere ait di÷er yazl bölümlerdir (Hoffmann, HbO, 1).
Eski Farsa, Ahemanl padiúahlarnn (MÖ. takr. 705-331) çiviyazlarnda kulland÷ ve ço÷unlukla Elamca ve Babilce tercümesiyle beraber yazd÷ dildir. Bu çiviyazlarnn en meúhuru Bisutun’daki üç dilli Darius-
Kitabesi’dir (521/520 v. Chr.).
Yazl belgeleri olan Orta ørani diller (MÖ. 4./3 yy.’dan MS. 8./9. yy.’a kadar) tarihi geliúim bakmndan bat ve do÷u grubuna ayrlr. Bunlar batda Partça, Orta Farsça ve do÷uda Sogdca, Harezmce, Sakça ve Baktrca’drlar. Yeni irani diller (MS. 8./9. yy.’dan sonra) çoktur ve günümüzde Do÷u Anadolu’da, øran, Irak, Kafkasya, Afganistan, Pakistan ve Orta Asya ile di ÷er úark ülkelerinde konuúuluyor.
Tarihi geliúim bakmdan irani diller do÷u ve bat grubuna ayrlr, bunlar ise tekrar kuzey ve güney gruplarna bölünür. Buna göre Farsça güneybat, Avestçe kuzey ve Medce de kuzeybat dil grubuna aittirler. Avestçe kuzeybatya ait olan Partça ile birçok ortak özelliklere sahip olmasyla beraber baz noktalarda do÷u irani dillerle benzerli÷i de vardr. Avestçe’nin do÷u irani dillerine ait oldu÷u kesinlikle ispatlanamyor, çünkü yer ve zamanla ilgili bilgi eksikli÷i bunu zorlaútryor (Schmitt, CLI, 27-28, 67-70, 84).
Partça, Partya bölgesinde (Horasan, Gorgan ve Güney Türkmenistan) konuúulan dildi ve Arsakl padiúahlar (MÖ. 247 – MS. 224) tarafndan saray dili olarak kabul edimiúti. Part dili Manihyac’larn dini yazlarnda belegelenmiútir fakat belgeli bir ön kademesi olmad÷ gibi devam da yoktur, yani yokolmútur. Ahemanl ve Part ømparatorlu÷u’nun resmi ve yönetim dili Aramca idi.
Orta Farsça Eski Farsça’dan türeyen ve Ahemanl hakimiyetinin bitmesinden (MÖ. 331) sonra geliúen dildir. Sasanl’larn hakimiyeti döneminde Orta Farsça øran ømparatorlu÷u’nun resmi ve yönetim dili idi. Ayrca Nasturi ve Manihya dininde de kullanlp Orta Asya’daki Turfan’a ve Güney Hindistan’a kadar yaylmút (Sundermann, CLI, 114-137, 138-164).
Do÷u-orta irani dillerinin özelliklerinden birisi, eski irani plozivleri */b-, d-, g-/ nin frikativ */ȕ-, į-, Ȗ-/ ye (sog., har ȕ-, į-, Ȗ-) dönüúüm yapmas ve baz kelimelerde son heceyi muhafaza etmesidir:
eir. *brƗtar- ‘kardeú’ (av., ef. brƗtar-), sog. ȕrƗt, har. ȕr’d, yag. vrot. ilkir. *adzam ‘ich’ (av. azΩm-, ef. adam-), sog. azu, yag. (man).
Harita 1: ørani dillerin yaylma alan, batda (Morgenstierne, HbO)
Harita 2: ørani dillerin yaylma alan, do÷uda (Morgenstierne, HbO)