"Biz Birlikte Güçlüyüz!"

Dr. Öğr. Üye. Zülfü SELCAN : ZAZA DİLİ’NİN TARİHİ GELİŞİMİ

Dr. Öğr. Üye. Zülfü SELCAN : ZAZA DİLİ’NİN TARİHİ GELİŞİMİ

ZAZA DİLİ’NİN TARİHİ GELİŞİMİ

Dr. Zülfü SELCAN

1. ørani diller familyas ve snflandrlmas

ørani diller familyas hintavrupa diller familyasnn bir dal olup hint ve di÷er hindocermen dil familyalaryla (cermen, romen, islav vd.) bir tarihi dil akrabal÷ vardr.

ørani diller familyas toplam olarak 40 dilden ibarettir ve Zazaca da bunlardan biridir (Tablo 1).  Zaza Dili’nin yaylma alan için bak harita 1, 2 ile 3, 4.

Tarihi döneme ait irani diller, indoarya ve di÷er hindocermen dillerde oldu÷u gibi geleneksel olarak üç döneme ayrlr: Eski iranca, Orta iranca, Yeni iranca.

Eski irani diller: Yazl belgeler (yazlún baúndan MÖ. 4./3. yy’a kadar) sadece Avestçe ile Eski Farsça’dan vardr.

Med krallar (MÖ. 625-550) kendi dilinde yazl belge eseri brakmamútr. Medce, (Eski-)Partça, øskitçe le Arahotça’nn otantik yazl belgeleri yoktur ve sadece küçük çapta yan kaynaklarda bulunuyor (Schmitt, CLI, 86).

Avestçe, Zerdüút’ün (MÖ. 6. yy.) konuútu÷u ve Zerdüút dininin kutsal kitaplarnda kullanlan dildir. Avestçe iki geliúim kademesinden oluúuyor: En eski olan, Zerdüút tarafndan söylenen onyedi türküdeki (‘ׇƗ’) dil úekli, ׇƗ-Avestçesi’dir. ‘Genç’-Avestçe, farkl dönemlere ait di÷er yazl bölümlerdir (Hoffmann, HbO, 1).

Eski Farsa, Ahemanl padiúahlarnn (MÖ. takr. 705-331) çiviyazlarnda kulland÷ ve ço÷unlukla Elamca ve Babilce tercümesiyle beraber yazd÷ dildir. Bu çiviyazlarnn en meúhuru Bisutun’daki üç dilli Darius-

Kitabesi’dir (521/520 v. Chr.). 

Yazl belgeleri olan Orta ørani diller (MÖ. 4./3 yy.’dan MS. 8./9. yy.’a kadar) tarihi geliúim bakmndan bat ve do÷u grubuna ayrlr. Bunlar batda Partça, Orta Farsça ve do÷uda Sogdca, Harezmce, Sakça ve Baktrca’drlar. Yeni irani diller (MS. 8./9. yy.’dan sonra) çoktur ve günümüzde Do÷u Anadolu’da, øran, Irak, Kafkasya, Afganistan, Pakistan ve Orta Asya ile di     ÷er úark ülkelerinde konuúuluyor.

Tarihi geliúim bakmdan irani diller do÷u ve bat grubuna ayrlr, bunlar ise tekrar kuzey ve güney gruplarna bölünür. Buna göre Farsça güneybat, Avestçe kuzey ve Medce de kuzeybat dil grubuna aittirler. Avestçe kuzeybatya ait olan Partça ile birçok ortak özelliklere sahip olmasyla beraber baz noktalarda do÷u irani dillerle benzerli÷i de vardr. Avestçe’nin do÷u irani dillerine ait oldu÷u kesinlikle ispatlanamyor, çünkü yer ve zamanla ilgili bilgi eksikli÷i bunu zorlaútryor (Schmitt, CLI, 27-28, 67-70, 84).

Partça, Partya bölgesinde (Horasan, Gorgan ve Güney Türkmenistan) konuúulan dildi ve Arsakl padiúahlar (MÖ. 247 – MS. 224) tarafndan saray dili olarak kabul edimiúti. Part dili Manihyac’larn dini yazlarnda belegelenmiútir fakat belgeli bir ön kademesi olmad÷ gibi devam da yoktur, yani yokolmútur. Ahemanl ve Part ømparatorlu÷u’nun resmi ve yönetim dili Aramca idi.

Orta Farsça Eski Farsça’dan türeyen ve Ahemanl hakimiyetinin bitmesinden (MÖ. 331) sonra geliúen dildir. Sasanl’larn hakimiyeti döneminde Orta Farsça øran ømparatorlu÷u’nun resmi ve yönetim dili idi. Ayrca Nasturi ve Manihya dininde de kullanlp Orta Asya’daki Turfan’a ve Güney Hindistan’a kadar yaylmút (Sundermann, CLI, 114-137, 138-164).

Do÷u-orta irani dillerinin özelliklerinden birisi, eski irani plozivleri */b-, d-, g-/ nin frikativ */ȕ-, į-, Ȗ-/ ye (sog., har ȕ-, į-, Ȗ-) dönüúüm yapmas ve baz kelimelerde son heceyi muhafaza etmesidir:

eir. *brƗtar- ‘kardeú’ (av., ef. brƗtar-), sog. ȕrƗt, har. ȕr’d, yag. vrot. ilkir. *adzam ‘ich’ (av. azΩm-, ef. adam-), sog. azu, yag. (man).

Harita 1: ørani dillerin yaylma alan, batda (Morgenstierne, HbO)

Harita 2: ørani dillerin yaylma alan, do÷uda (Morgenstierne, HbO)