Dr. Öğr. Üye. Zülfü SELCAN : ZAZA DİLİ’NİN TARİHİ GELİŞİMİ

ZAZA DİLİ’NİN TARİHİ GELİŞİMİ

Dr. Zülfü SELCAN

1. ørani diller familyas ve snflandrlmas

ørani diller familyas hintavrupa diller familyasnn bir dal olup hint ve di÷er hindocermen dil familyalaryla (cermen, romen, islav vd.) bir tarihi dil akrabal÷ vardr.

ørani diller familyas toplam olarak 40 dilden ibarettir ve Zazaca da bunlardan biridir (Tablo 1).  Zaza Dili’nin yaylma alan için bak harita 1, 2 ile 3, 4.

Tarihi döneme ait irani diller, indoarya ve di÷er hindocermen dillerde oldu÷u gibi geleneksel olarak üç döneme ayrlr: Eski iranca, Orta iranca, Yeni iranca.

Eski irani diller: Yazl belgeler (yazlún baúndan MÖ. 4./3. yy’a kadar) sadece Avestçe ile Eski Farsça’dan vardr.

Med krallar (MÖ. 625-550) kendi dilinde yazl belge eseri brakmamútr. Medce, (Eski-)Partça, øskitçe le Arahotça’nn otantik yazl belgeleri yoktur ve sadece küçük çapta yan kaynaklarda bulunuyor (Schmitt, CLI, 86).

Avestçe, Zerdüút’ün (MÖ. 6. yy.) konuútu÷u ve Zerdüút dininin kutsal kitaplarnda kullanlan dildir. Avestçe iki geliúim kademesinden oluúuyor: En eski olan, Zerdüút tarafndan söylenen onyedi türküdeki (‘GƗׇƗ’) dil úekli, GƗׇƗ-Avestçesi’dir. ‘Genç’-Avestçe, farkl dönemlere ait di÷er yazl bölümlerdir (Hoffmann, HbO, 1).

Eski Farsa, Ahemanl padiúahlarnn (MÖ. takr. 705-331) çiviyazlarnda kulland÷ ve ço÷unlukla Elamca ve Babilce tercümesiyle beraber yazd÷ dildir. Bu çiviyazlarnn en meúhuru Bisutun’daki üç dilli Darius-

Kitabesi’dir (521/520 v. Chr.). 

Yazl belgeleri olan Orta ørani diller (MÖ. 4./3 yy.’dan MS. 8./9. yy.’a kadar) tarihi geliúim bakmndan bat ve do÷u grubuna ayrlr. Bunlar batda Partça, Orta Farsça ve do÷uda Sogdca, Harezmce, Sakça ve Baktrca’drlar. Yeni irani diller (MS. 8./9. yy.’dan sonra) çoktur ve günümüzde Do÷u Anadolu’da, øran, Irak, Kafkasya, Afganistan, Pakistan ve Orta Asya ile di     ÷er úark ülkelerinde konuúuluyor.

Tarihi geliúim bakmdan irani diller do÷u ve bat grubuna ayrlr, bunlar ise tekrar kuzey ve güney gruplarna bölünür. Buna göre Farsça güneybat, Avestçe kuzey ve Medce de kuzeybat dil grubuna aittirler. Avestçe kuzeybatya ait olan Partça ile birçok ortak özelliklere sahip olmasyla beraber baz noktalarda do÷u irani dillerle benzerli÷i de vardr. Avestçe’nin do÷u irani dillerine ait oldu÷u kesinlikle ispatlanamyor, çünkü yer ve zamanla ilgili bilgi eksikli÷i bunu zorlaútryor (Schmitt, CLI, 27-28, 67-70, 84).

Partça, Partya bölgesinde (Horasan, Gorgan ve Güney Türkmenistan) konuúulan dildi ve Arsakl padiúahlar (MÖ. 247 – MS. 224) tarafndan saray dili olarak kabul edimiúti. Part dili Manihyac’larn dini yazlarnda belegelenmiútir fakat belgeli bir ön kademesi olmad÷ gibi devam da yoktur, yani yokolmútur. Ahemanl ve Part ømparatorlu÷u’nun resmi ve yönetim dili Aramca idi.

Orta Farsça Eski Farsça’dan türeyen ve Ahemanl hakimiyetinin bitmesinden (MÖ. 331) sonra geliúen dildir. Sasanl’larn hakimiyeti döneminde Orta Farsça øran ømparatorlu÷u’nun resmi ve yönetim dili idi. Ayrca Nasturi ve Manihya dininde de kullanlp Orta Asya’daki Turfan’a ve Güney Hindistan’a kadar yaylmút (Sundermann, CLI, 114-137, 138-164).

Do÷u-orta irani dillerinin özelliklerinden birisi, eski irani plozivleri */b-, d-, g-/ nin frikativ */ȕ-, į-, Ȗ-/ ye (sog., har ȕ-, į-, Ȗ-) dönüúüm yapmas ve baz kelimelerde son heceyi muhafaza etmesidir:

eir. *brƗtar- ‘kardeú’ (av., ef. brƗtar-), sog. ȕrƗt, har. ȕr’d, yag. vrot. ilkir. *adzam ‘ich’ (av. azΩm-, ef. adam-), sog. azu, yag. (man).

Harita 1: ørani dillerin yaylma alan, batda (Morgenstierne, HbO)

Harita 2: ørani dillerin yaylma alan, do÷uda (Morgenstierne, HbO)

2.     Zazaca’nn irani diller familyasndaki yeri

Zazaca’nn bilimsel araútrlmas 1856 da baúlyor ki bugün 155 yllk geçmiúi olan bir araútrma tarihine bakabiliriz. O dönemde Avrupa’da dillerin araútrlmas ve dilbilimi temelinin atlmas için yo÷un giriúimler yaplmaktayd.

1856 ylnda Rusya’nn Petersburg Bilimler Akademisi, úark dilleri üzerine bilgi edinmek amacyla, Roslawl’’da (Smolensk Eyaleti) bulunan savaú esirlerinden dil kaytlar yapmas için Peter Lerch’i görevlendirmiútir.

P. Lerch onbir hafta (7. mart - 26. mays, bk. Lerch, Bericht) kendileriyle beraber kalmútr. Lerch’in verdi÷i bilgiden anlaúld÷na göre aralarnda enaz üç Zazaca konuúmac vard: Palu’nun Kasan/Kaúan köyünden gelme Hasan, Hêni’den gelme Ali ve ad verilmeyen bir Dersim’li (Bericht, 624).

Lerch’in baúkayna÷ Zaza Hasan d. Palu’lu Hasan’dan kaydedilip yaynlanan Zazaca Metinler úundan oluúuyor: cümle listeleri, üç masal ve Zaza aúiretlerinin kavgalar. Kendisi ayrca on Zazaca türkü kaydetmiútir (sekizi Hasan’dan, ikisi Ali’den)^[1] fakat bunlar úimdiye kadar yaynlanmamútr. Hadank’n ima etti÷ine göre P. Lerch’in III. Bölümü’nün basm için o zamanlar akademideki yetkili Carl Salemann tarafndan engellenmiútir^[2].

Lerch ayn zamanda metinlerden bir kelime listesi de hazrlamú (II, 191-214), fakat Zazaca’nn bir gramatik analizini yapmamútr. Zazaca metinleri Rusça ve Almanca tercümesiyle Petersburg’da yaynland (1856, 1857-58).

Bu baúlangç döneminde Zazaca, Farsça ve Kurmancca üzerine küçük çapl dil materyalnn mevcut olmasna ra÷men, eksik gramatik bilgilerden dolay bu diller birbinden ayrdedilememiúti. Bu nedenle Lerch, sözlü÷e kaydedilen ve –e, -i, –a ile biten onbir diúil kelimenin gramatik cinsiyetini farketmemiútir: mesela aúme ‘ay’, kerge ‘tavuk’, kardi ‘bçak’, keina ‘kz’, manga ‘inek’.

Avusturyal dilbilmci Friedrich Müller de (1864) Zazaca’nn gramatik cinsiyeti ayrdetti÷ini farketmemiútir. Ayrca Zazaca ile Kurmancca’nn Farsça’nn birer lehçesi oldu÷unu sanmú, fakat bunun bir yanlg oldu÷u sonra ortaya çkt.

Di÷er yandan F. Müller incelemesinde iki önemli tespitte bulunmuútur: birincisi Zazaca’nn Kurmancca ile Farsça’ya karú daha eski oldu÷u ve ikincisi farkl bir tarihi dil geliúiminin bulundu÷u, mesela eski irani baú v’nin Farsça ve Kurmancca’ya karún Zazaca’da muhafaza edilmesidir.

Bu ise sonralar F. Spiegel (1871), W. Tomaschek (1887), W. Geiger (1891-1901), A. Socin (1901) gibi bilimciler tarafndan di÷er misallerle desteklenmiútir (Selcan G, 12 f).

Zaza Dili’nin di÷er metinleri Alman arkeolo÷u ve dilbilimcisi Albert von Le Coq tarafndan yaynland. Le Coq Zazaca metinleri, ùam’da yaúayan ve Çermük’ten gelme Omar ibn Ali’den kaydetti (1901) ve 1903’te Berlin’de yaynlad. Kendisinin Zazaca metinleri bir kelime ve cümle listesi ile Almanca tercümeli ksa metinleri kapsamaktadr, fakat gramatik olarak incelenmemiútir.

P. Lerch ile A. von Le Coq’un çalúmalarndan sonra üçüncü dilbilmci olarak O. Mann 1906 ylnda Zaza bölgesine geldi, Siverek ve Elaz÷’da Zazaca’dan dil kaytlar yapt. Ayn zamanda ilk olarak Zazaca’nn gramatik yapsn inceledi. Gramatik analizinin sonucunu, Siverek’ten Prusya Bilimler Akademisi’ne gönderdi÷i 4. haziran 1906 tarihli mektubunda úöyle bildiriyor:

“Daha evvel de tarafimdan savunulan görüú tasdik edildi, yani Zazaca’nn hiç Kürtçe olmad÷ (...).Turfan metinlerindeki Orta Farsça’nn kuzey lehçesinin tüm garip fiil çekimlerini burada Zazaca’da tekrar görüyorum.”^[3]

O. Mann mektuplarnda yazd÷na göre daha Siverek’te iken Dersim’e gitmeyi planlyor:  

(5. haziran 1906:) ‘Harput, Hozat und Mazgerd’deki çalúmalarn ön safhas olarak kendisinin derledi÷i kelimelerden istifade edebilirim. ‘(30. haziran/4. temmuz 1906:) „(…) iki üç hafta daha burada kalaca÷m; sonra Harput ve ad biraz kötüye çkarlan Dersim’de daha az kalrm. ...”^[4]Mezre’den, bugünkü Elaz÷’dan 1./2. August 1906 tarihinde úunu yazyor:

7

‘Gelecek Pazartesi 6. a÷ustosta yaban Dersim’e küçük bir seyahate giriúece÷im, ençok 8 günlü÷üne. Daha bilinmeyen bir çiviyazs ile Zaza Dili içindir. (…)’

Fakat Frat’tan atyla beraber kelekle karúya geçerken bir kaza geçiriyor ve dönmek zorunda kalyor.

O. Mann Dersim’i görme amacna ulaúamadan Harput’u (Elaz÷) terkedip Palu üzerinden Muú’a, oradan da øran ve Irak seyahatine devam edip dillerin kayt ve analizini yapt.

Do÷u Anadolu, øran ve Irak’ta kald÷ toplam üç yllk sürede birçok yeni irani dilin kayt ve analizini gerçekleútirdi. Herúeyden önce Zazaca, Goranca ve Lurca’nn gramatik yapsn tandktan sonra bat irani dillerin tarihi özellikleri açkl÷a kavuútu ve bunlar Die Tâjîk-Mundarten der Provinz Fârs (1909) [Fars Eyaletinin Tacik A÷zlar] adl eserinde kuzey ve güney gruplar diye ayrd^[5]. O. Mann’n att÷ yeni bat irani dillerin tarihi snflandrma temeli iranistikte günümüze kadar halen geçerlidir.

O zamana kadar yalnú olarak sanld÷ gibi, Zazaca’nn katiyen Kürtçe olmad÷n baúta Mann bilimsel olarak ispat etti ve kuzeybat diller grubuna dahil oldu÷unu ortaya koydu.^[6] øncelemesinin verdi÷i sonuca göre ayn zamanda, o döneme kadar yine yalnú olarak ‘Kürtçe’ zannedilen Guranca ile Lurca’nn da ba÷msz oldu÷u ortaya çkt. Guranca kuzeybat ve Lurca güneybat dil grubuna aittir. O. Mann Kurmancca /Krmancca, Soranca ile Mukri’ceyi birer ba÷msz dil olarak, kuzeybat dil grubunun (Zazaca vd.) yannda özel bir grup olarak snflandrd (krú. Hadank, Boti und Êzädi, 1938, 5).

Mann’n snflandrmasn 1921 de P. Tedesco devrald, fakat K. Hadank’n tenkid etti÷i gibi, bu diller hakkknda bilgi sahibi olmadan ve açk bir gerekçe göstermeden, de÷iútirerek Kurmancca ile Soranca’y da kuzeybat dil grubuna katt^[7].

Mann’n ölümünden sonra (1917) Prusya Bilimler Akademisi Karl Hadank’ onun eserini tamamlamas için görevlendirdi. Hadank Mann’n dil kaytlarn büyük titizlikle iúledi ve 1932’de ilk Zazaca grameri yaynlad (398 s.). Böylece o zamana kadar araútmada ihmal edilen bu dilin layk de÷eri verildi. Zaza Bilimi’nin temelini atma ve uluslararas düzeyde kabul ettirme Alman bilimcileri Oskar Mann ile Karl Hadank’n büyük hizmeti sayesindedir. Mann’n küçük çapl Zazaca metinleri Hadank’a yetmedi; Zazaca araútmasn geniúletmek için daha zengin dil materyali elde etmeyi planlyordu. Bu amaçla 1932’de Suriye ve Irak’ta Zazaca metinleri kaydetmek için bir bilimsel araútrma seyahatine giriúti. Fakat yalnú bir klavuzun tuza÷na düútü÷ünü önceden bilemezdi: yani Zaza’lara karú olan Kürt politikacs Celadet Bedirhan’a rastlamas. Ancak bir zaman sonra bunun farkna varyor ve not defterine úunu yazyor:

‘…Emir Zaza’lar Kürt sayyor ve hepsini kürtleúmiú olarak görmek istiyor. … benim Zazaca’ya bu kadar ilgi göstermem pek hoúuna gitmiyor.’^[8]

Zaza Dili’nin dil tarihindeki yeri O. Mann’dan sonra (1906) K. Hadank (1926-32), P. Tedesco (1921),

G. Morgenstierne (1958), I. M. Oranskij (1963), G. L. Windfuhr (1989), V. S. Rastorgueva (1990),

J. Gippert (1996) ve di÷er bilimciler tarafndan incelenmiú ve aynen tespit edilmiútir^[9].

Zaza Dili’nin araútrma tarihinden, Selcan G, s. 12-45 te detayl olarak bahsedilmektedir. Kuzey Avestçe ile güney Eski Farsça arasndaki önemli ayrlklar úunlardr: z : d, h : s, b : d.

eir. *dz (av. z : ef. d) > of. d : prt. z > zz. z eir. *dzƗnƗ-, av. zan-, ef. dan- ‘bilmek’, of. dƗn-, prt. zƗn-, zz. zan-, zanaene, yf. dƗn-, dƗnestan. Eski irani *dzƗnƗ- fiil kökü ‘bilmek’ kelimesi, Avestçe zan-, Eski Farsça dan-, av. z nin karúl÷ ef. d dir.

Bu kuzey-güney ayrl÷ olan z-d orta irani dönemde de devam ediyor: kuzeyli Partça’da zƗn- ve güneyli Orta Farsça’da dan-. Yeni irani dönemde bu tarihi dil karútl÷ Zazaca’da zan-, zanaene ve Yeni Farsça’da dƗn-, dƗnestan da görülmektedir.

eir. *zrdaia- (av. zΩrΩįaya-) ‘kalp’, of. dil, prt. zirį, zz. zeri, yf. dil.

Burada kelimenin baú sesi Avestçe, Partça ve Zazaca z-, buna karú Orta ve Yeni Farsça’da d- dir. eir. *dzasta, av. zasta ‘el’, ef. dasta-, of. dast, prt. (dast), zz. (dest).

Burada Avestçe’nin baúsesi z- nin karúsnda Eski Farsça d- duruyor. Orta irani dönemde Partça ve di÷er diller kuzeyli *zast yerine Orta Farsça’nn dest kelimesini ödünç alarak devam etmiútir.

Eski irani *adzam- ‘ben’ kelimesi, Avestçe azem-, Eski Farsça adam-, av. z nin karúsnda ef. d duruyor. Orta irani dönemde Partça’da az Orta Farsça (man) dr; zz. ez, yf. (man). Bu misallerden çkan sonuca göre Avestçe, Partça ve Zazaca z-Grubunu, buna karú Eski, Orta ve Yeni Farsça da d-Grubunu oluúturuyor.

h : s eir. *ׇr : av. ׇr : ef. ç^[10] : of. s : prt. h : zz. h : yf. s

eir. *ׇrayas ‘üç’, av. ׇraiiǀ-, ef. çitƯիa ‘üçüncü’, of. se, prt. hrƝ, zz. hirê, yf. si

Eski irani *ׇrayas ‘üç’ kelimesinde, Avestçe ׇ nin ( ׇøngilizce th gibidir) karút Eski Farsça ç dir (ç nin sesi s gibidir). Orta irani kademede Partça’nn hr si karúsnda Orta Farsça’nn s si durmaktadr. h : s ayrl÷ orta irani dönemden yeni irani süreye kadar devam etmiútir: Zazaca hirê, Yeni Farsça si.

eir. *datsa, av. dasa- ‘on’, ef. *daׇa^[11], of. dah, prt. das, zz. des, yf. dah.

Eski irani *datsa ‘on’ kelimesinde Avestçe s nin Eski Farsça karúl÷  ׇdir. Orta irani dönemde Partça s nin Orta Farsça karúl÷ h dir. h : s ayrl÷ yeni irani dönemde de varl÷n sürdürüyor: Zazaca des, Yeni Farsça dah.

eir. *puׇra, av. puׇra- ‘o÷ul’, ef. puça-, of. pus, prt. puhr, (zz. laz), yf. pus, pusar

Eski irani *puׇra ‘o÷ul’ kelimesinde, Avestçe ׇ nin karúsnda Eski Farsça ç duruyor. Orta irani kademede Partça h nin Orta Farsça karúl÷ s dir. h : s karútl÷ yeni irani döneme kadar ilerledi: Yeni Farsça pus, pusar.

Zazaca laz ‘o÷ul’ Partça’daki karúl÷ndan baúka bir kökene sahiptir.  ølginç bir geliúme eski irani *dv nin d : *v, b ye ayrlúdr.

eir. *dv : av. duu : ef. duu  ֒: of. d : prt. b : zz. v, b eir. *dvar(a)- ‘kap’ : av. duuar- : ef. duvara- : of. dar : prt. bar : zz.  KL çê-ver/kê-ber, GL ber; paš. war, yf. dar, krm. der.

Dikkate de÷er olan eski irani *dvar(a)- ‘kap’ kelimesidir; bunda eir. *dv- orta irani safhada d- ile v/b- ye ayrlmútr: Orta Farsça dar ve Partça bar. Orta irani d : *v, b karútl÷ yeni irani dönemde devam etmiútir. Burada Partça ile Zazaca b-grubunu oluútururken, Orta ve Yeni Farsça ise d-grubuna aittir. Bununla beraber Zazaca’nn varyantlar v- ile b- yanyanadrlar: zz. KL çê-ver/kê-ber, GL ber.

Kuzey veya Dersim Lehçesi ile Çermik Zazaca’snda ‘kap’, kê/çê ‘ev’ ile ber/ver in birleúimiyle ifade edilir: çêver (Selcan G, 244); kê-ber, kê-ver (Çermik: Le Coq, 80, Nr. 118, 88, 249; Pamukçu, 135); Güney Lehçesinin bir kesiminde (Palu, Siverek) sadece ber kullanlr (Tur Söz, 20; M-H Z, 150, 280).

                   Eski øran.      Avest.         Eski Fars.       Orta Fa.    Part.      Zazaca                  Yeni Fars.

bilmek	*dz	z	d	d			z			z	d
	*dzƗnƗ-	zan-	dan-	dƗn-			zƗn-			zan-, zanaene	dƗn-, dƗnestan
ben	*adzam-	azem-	adam-	(man)			az			ez	(man)
kalp	*zrdaia-	zΩrΩįaya-	-	dil			zirį			zeri	dil
el üç on	*dzasta	zasta	dasta-	dast			(dast)			(dest)	dest
	*ׇr	ׇr	ç	s			h			h	s
	*ׇrayas *datsa	ׇraiiǀdasa-	çitƯիa ‘üçüncü’ *daׇa[12]	se dah			hrƝ das			hirê des	si dah
o÷ul kap	*puׇra	puׇra-	puça-	pus			puhr			(laz)	pus, pusar
	*dv-	duu-	duu ֒-	d			b			v, b	d
	*dvar(a)-	duuar-	duvara-	dar			bar			çêver/kêber, ber	dar

Tablo 2: Kuzey ve güney dil gruplarnda farkl ses geliúimi

ørani dillerin farkl tarihi geliúimi en açk olarak ‘demek, söylemek, konuúmak’ fiilinde izleniyor: eir. *vaþ(av. vac-, prt. wƗž-, …) ile buna karú eir. *gaub- (ef. gaub-, of. gǀw-) (Schmitt, CLI, 84; Boyce, 89, 42). Burada Zazaca, eski kökleri muhafaza etmekle, Eski ve Orta Farsça’dan ziyade Avestçe ile Partça’ya yakndr: zz. vatene ‘söylemek, konuúmak’, va(t)- dgz.göv, vaz-/važ- ihtk.göv. Zazaca’da dili geçmiú zaman hem va(t)- gövdesiyle, hem de vake ile ifade edilir: ey va/vat ya da ey vake ‘o (e) söyledi’. øhtimal ve emir kipi, ihtimal kipi gövdesi vaz- vastasyla yaplr: u ke vaz-o ‘o (e) söylerse’, vaz-e ‘söyle’.

Zazaca’nn kuzeyli Avestçe’ye yaknl÷ ayrca zz. vake ‘söyledi’, av. vak-  ‘söylemek’ ile belgeleniyor (AiW. 1330).

Güneyli Yeni Farsça’da ise buna karú ‘söylemek, konuúmak’ goftan, guy- úmz.göv. Burada Kurmancca gotn, bêž- ile biryanda güneyli dil grubuyla beraberdir, di÷er yanda bundan ayrlyor.

3.         Tarihi Fonoloji

1.  eir. *u-ˌ

Eski irani baúses *u- (av. v-) Zazaca ile yeni irani dillerin bir ksmnda de÷iúmeden devam etmiútir ve baz dillerde ise buna karú /b-/, ksmen /g-/ olarak geliúmiútir^[13].

Zazaca, Semnanca, Gûrânca gibi kuzeybat dil grubu ile Hazar yöresindeki Tâtî, Tâlešî, Sâlî, Gilakî (LâhiJânî), Harzanî^[14] dilleri^[15] ve do÷u irani dillerden Paštoca^[16] ile sekiz Pâmir dili^[17] için tipik olan, eski irani baúses *u- yi muhafaza etmesidir. Buna karú Yeni Farsça’da, Kurmancca ile di÷er baz irani dillerde /b-/ veya /g-/ ye dönüúmüútür. Paraþice’de ksmen Ȗ- ve Baluþice’de gw- olarak vardr. Buna birkaç misal:

Eski øranca *vâta- (Avestçe  vâta- m) ‘rüzgâr’, Zazaca va m, Mâzandarânca vo(t), Gilakca-Lh/Mò/Fr vâ, Tâlešce vâ, Harzanca vör, Guranca vâ, Sangesarca ve, Semnânca va, Yeni Farsça bâd, Kurmancca ba, Soranca ba, Yaghnobca vât, Paštoca wô, Šughnca (šnjˀ j), Paraçça Ȗâ, Balûççe gwât.

Eski øranca *vrka-ˀ (Avestçe vèhrka- m) ‘kurt’, Zazaca verg m, Mâzandarânca verk, Gilakca-Lh/Mò/Fr verg, Tâlešce varg, Harzanca vorg, Guranca wärg, Sangesarca varg, Semnânca verg, Yeni Farsça gorg, Kurmancca gur, Soranca gurg, Yaghnobca urk, Paštoca (lêva), Šughnca wûrJ, Paraçça ßurß, Balûççe gwark. Bununla ilgili baúka seçme misaller Tablo 3 und 4 te bulunmaktadr. Kelime karúlaútrmasndan çkan sonuca göre eir. *u-ˌ yeni irani dillerde alt fonemle temsil edilmektedir: eir. *u-ˌ > yir. [v-], [w-], b-, g-, ß-, gw-. Zazaca v-grubuna aittir.

[v-]   zz. tâl. sangs. semn. harz. gil. mâz. yagh.

[w-]   gur. šugh. paš. yagh.  b-           yf. krm. sor.  g-        yf. krm. sor. par.

ß-  par. gw-  bal.

Özel bir durum úudur: av. vas- ‘istemek’ (ehi. vaš-), ušta- PPfP. (AiW 1381), zz. was-, wast- dgz.göv. Burada eir. *u-ˌ (av. v-) > zz. w- [w-] geliúimi izlenmektedir. Buna göre orta irani belgeleri prt. wxƗz-, wxƗštan ile of. yf. xwƗh-, xwƗstan ‘istemek’ görüldü÷ü gibi baúka bir kökene dayanyor. Bkz. Tablo 5.

2.  eir. *xuˌ-, huˌ-

Avestçe’de ý-, hv- ve Eski Farsça’da hv- olarak bulunan (av. ý-, hv-, ef. hv-) baútaki eir. *xu-ˊ , hu-ˊ , yeni irani dillerde sekiz farkl fonemle temsil edilmektedir: eir. *xu੷-, hu੷- > yir. w-, h-, f-, x-, xw-, xv-, ß-, gw-.

Avestçe ᳫar- ‘yemek’ úmd.z.göv, dgz.göv : Zazaca we(r-e)n-, werd : GnjrƗni wär-, wärd : Sivendce^[18] wär-, fƗrd : Balnjþi war-, warta : TƗlešçe har-, hard : Harzanca han-, horcƗ : Lurca-Giǀ har-, hard : Yeni Farsça^[19]xor-, xord : Paraçça xƗr- : Paštoca xor-, xwarΩˀ l : Šughnca xƗ-, furd : Yaghnobca xwar-, xǀrt : Osetçe xvär-, xvard : Sangesarca xuor-, xorta : Kurmancca xw-, xwar : Soranca xw-, xward.

Fonolojik karútl÷ açk görülen birçok irani dilin belge kelimeleri Tablo 5 te sralanmútr. Tarihi dil geliúimi sonucu olarak ortaya çkan ortak fonolojik özellik bakmndan sekiz dil grubu oluúuyor ve Zazaca w-grubuna dahildir: 

          w-      zz. gur. siv. bal.

h-    zz. tƗl. harz. lurGi. f-  šugh. siv. oss. x-       sangs. paš. par. šugh. yagh. tƗl. yf. sor. xw-  paš. yagh. krm. sor. xv-            oss. ß-      paš.

          gw-   bal.

3.  eir. *-m-

Eski irani fonem *-m- Zazaca’da, ço÷u yeni bat-irani^[20] ve do÷u-irani^[21] dillerde ayn kalmú, buna karú Kurmancca’da düzenli olarak /-v-/ [v] ve Soranca’da /-w-/ [w] úeklinde geliúmiútir ve bu fark bir dil özelli÷ini ifade etmektedir;^[22] az saylan baz hallerde Baluòçe²³ ile Vafsça’da²⁴ bir /-w-/ ve Lurca’da²⁵ bir /v-/ bulunmaktadr:

Eski øranca *òašman- (Avestçe òašman-) ‘göz’, Zazaca çísm/çím, Sangesarca òašm, Gûrânca òäm, Yeni Farsça òešm, Kurmancca çav, Soranca çâw.

Eski øranca *nâman- (Avestçe nâman-) ‘ad’, Zazaca name, Sangesarca noum, Semnani nom, Gûrânca nâm, Yeni Farsça nâm, Paštoca num, Kurmancca nav, Soranca nâw.

Tablo 6 (bk. a.) bu iliúkiyi ayrca ondört kelime mukayesesiyle gösteriyor ve bundan üç dil gurubu meydana geliyor:

          -m-   zz. yf. sangs. sem. harz. gur. vd. yeni bat ile do÷u irani diller

-v-       krm. lurBx. ksmen

-w-      sor.  bal. ksmen vaf.

4.   eir. *-r-

Eski øranca’nn vokaller arasndaki r si Partça ve Zazaca’da ayn kalrken, Orta ile Yeni Farsça ve Kurmancca’da l ye dönüúmüú; Tablo 7 deki ilk dört belge bunu göstermektedir: 

eir. *-r- : av.  -r- : of. –l- : prt. –r- : zz. –Ι/r- : krm. -l- : yf. -l-

Burada dikkate de÷er olan Avestçe *Ɨhnjira-  m ‘tanr’ kelimesidir (bk. ay. ahura-) ve Zazaca’da wair [wa'ir] KL ‘rab, koruyan’ (din), güney varyantlaryla wayer (Lerch II, 213), wehar m (M-H Z 303), whêr (Tod 268), wahar m GL (Tur Sö 296) úeklinde devam etmiútir. av.*Ɨhnjira-, ahura-  m ‘tanr’ : (prt. of. xwƗdƗy) : zz. wair  KL ‘rab, koruyan, sahip’, wayer, whêr GL; (: yf. x^vadƗy : krm. xwede) : gur. wäî, waî  (M-H G, 290).

	Avestçe	Part.	Orta Farsça	Zazaca	Yeni Fa.	Kurm.
kalp	zΩrΩįaya- n	zirį	dil	zeΙi  f	dl	dl
yl krk	sarΩdþaׇwarϷ-sant-	sƗr þafƗrast26	sƗl þehel	seΙe   f çewres	sƗl þehel	sal þl
úikâyet	gΩrΩzƗ-  f	--	gilak	geΙe m	gilah	gli

Tablo 7: eir. *-r- nin geliúimi

5.   eir. *-rt-

Eski irani fonem grubu *-rt- Zazaca ve baz irani dillerde /-rd-/ olarak geliúti, Kurmancca /-r-/ ve di÷er baz yeni do÷u irani dillerde ise buna karú -rt-, -rl-, -r-/-r-, -l-, -t- úeklinde; sadece Yaghnobca’da ve ksmen Baluþçe ile Sangesarca’da ayn kalmútr.

Eski øranca *sarèta- (Avestçe sarèta-) ‘so÷uk’, Zazaca serd, Sangesarca sard, Baluòçe sard, Yeni Farsça sard, Soranca sard, Kurmancca sar, Paštoca sor. eir. *karta- (ef. karta-, av. kèrèta-) ‘yapt’, zz. kerd, sang. kart, bal. kurt, yf. kard, sor. kírd, krm. kír, paš. krèl.

Bununla ilgili di÷er kelime mukayeseleri Tablo 8 de bulunuyor (bk. a.) ve sonuç olarak sekiz grup ortaya çkyor:

          -rd-       zz. yf. gur. mâz. sor. semn.

          -rt-        yagh.

          -rt/rd-    bal. sangs.

          -rd/ld-   oss.

         -r/l-      orm.

         -r/t-      yidgh.

         -r-        paš.

          -r-         krm.

                                                                                                                                                                                                

²³    Nord-Bal. šawƗ ‘ihr’ 2.P.pl., (vgl. np. šumƗ); Nord-Bal. nawƗš ‘Gebet’, Geiger, AbBAW, 417; Nord-Bal. šwƗ ‘ihr’, J. Elfenbein, CLI, 354.

²⁴    vaf. suwƗn ‘ihr’ 2.P.pl. dir./obl., ƗwƗn ‘wir’ dir., tƗwƗn ‘wir’ obl., P. Lecoq, CLI, 314.

²⁵    Bachtiyari: duvƗ ‘Schwiegersohn’ (np. dƗmƗd), ǀveƯdin ‘kommen’ (np. ƗmƗdan), O. Mann, Die Mundarten der LurStämme im südwestlichen Persien, Berlin 1910, S. 185, 190.

²⁶    cfr(s)[t], Zum ersten Mal belegt bei: W. Sundermann, Mitteliranisch manichäische Texte kirchengeschichtlichen Inhalts, Berlin 1981, 157; vgl. ebenda: wyst ‘20’, hryst ‘30’, pnj’st ‘50’, ššt ‘60’.

Burada açk görüldü÷ü gibi Kurmancca’nn orta ve son d yi düúürmeye pek meyilli olmasdr. Kurmancca bu fonolojik özelli÷iyle Zazaca, Semnanca ile Yeni Farsça ve di÷er baz dillerden gayet belli úekilde ayrlyor. Kurmancca (Paštoca, Ormurca ve Yidghaca’nn yannda) *t yi düzenli biçimde düúürüp r-úekli ile rd grubundan belli olarak ayrdediliyor. zz. yf. sor. vd.^[23] -rd- : krm. vd. -r- ayrm, di÷er birçok ayrlklar da gözönüne alnrsa, Kurmancca ile Soranca arasnda dil a÷rlkl bir farkn oldu÷unu dile getiriyor ve bu durum do÷u irani dil grubunda da bulunmaktadr:^[24] yazgh. -rd- : paš. -r- : orm. -r-, -l- : par.-yidgh. -r-, -t- : oss. -rd/ld- (kard ‘klç’, mard ‘ölü’, sald ‘so÷uk’, Miller, GIPhI, 108).

6.  eir. *-rz-

Eski irani fonem grubu *-rz- Partça ile Zazaca’da ayn kalmútr: av. barez- ‘yüksek’, prt. burz, zz. berz, buna karú of.,yf. buland ve krm. blnd. Buna ait di÷er belgeler úunlardr: av. ΩrΩzay- m ‘testis’, (of. xƗyag), zz. herz m, (yf. xƗye), buna karú krm. hêl(k). av. ΩrΩzav- , ef. ardav-, ‘do÷ru, uygun’, zz. areze ‘açk, belli’; krú. zzKL. areze  kerdene ‘açklamak, izah etmek’.

	Avestçe	Orta Farsça	Part. Zazaca	Yeni Fa.	Kurm.
yüksek	barez-	(buland)	burz    berz	(buland)	(blnd)
testis	ΩrΩzay- m	(xƗyag)	--        herz m	(xƗye)	hêl(k)
açk, net	ΩrΩzav- , ef. ardav-	--	--        areze	--	--

Tablo 9: eir. *-rz- nin geliúimi

7.  eir. *Ǎ Baúta eir. *˅- (: av. ˅-) : of. z-, prt. ž-, zz. c- [dɑ-] : yf. z- : krm. ž-

Avestçe Ћanay- ‘kadn’, Orta Farsça zan, Partça žan, Zazaca cêniye, cinke, TƗlešçe žen, (yan), Harzanca (yan), Sangesarca žan, SemnƗnca Ћeníya, MƗzandarƗnca-Sâri¹ zena, Guranca žänî , Kurmancca žn, Yeni Farsça zan, Soranca žn, Paraþça (zaƯf), Paštoca ЋinaƯ, ЋΩn, Šughnca Ћin, žênik, Balnjþçe Ћan(ig), Yaghnobca

(inþ).

Baútaki Ћ- ile ilgili di÷er belgeler úunlardr:

Avestçe Ћuya- ‘yaúamak’, Orta Farsça zƯw-, Partça žƯw-, Zazaca cüa-,cüaene, Yeni Farsça ziy-, zistan. Avestçe Ћan- ‘vurmak’, Orta Farsça zan-, Partça žan-, Zazaca (dan-  pro), Kurmancca  žan-, žantn, Yeni

Farsça zan-, zadan. Krú. Zazaca GL: cüw- (Tur Söz 40), cuw- (Pamukçu 417).

Müzik aletini vurarak çalmaktan dolay Ћan- ‘vurmak’ ‘müzik çalmak’ için de kullanlyor: ofM. (n’)y zd ‘o kaval çalyor’ (Sundermann, Parabeltexte, 126, 128), zzKL. (ey) qavale cnte.

Eir. *Ћan- ‘müzik çalmak’, Orta Farsça *zan-, zad Prt, Partça *žan-, Zazaca cn-, cntene, Yeni Farsça zan-, zadan. Krú. Zazaca KL: cn-, cntene (Selcan G 368), GL: cen- (Tur Söz 33, Pamukçu 417).

Verilen misaller Tablo 10 da sralanmútr. Bunun verdi÷i sonuca göre Eski ørani baúses *Ћ- Zazaca ile yeni irani dillerin bir ksmnda de÷iúmeden ayn kalmútr.

Ayrca bunun verdi÷i sonuca göre *Ћ nin geliúimi farkl úekilde meydana gelmiú ve üç foneme varmútr: Ћ-, ž, z-. Ћ-, ž- ile z- gruplar úunlardr:

c- zz. semn. gilLg/Mþ. bal. par. paš. šugh. 

ž- sangs. gur. krm. sor. paš. yagh. tƗl. z- yf. gilLg/Mþ. mƗzSr. šugh.

13

Vokaller arasnda

eir. *-Ћ- (: av. -Ћ-) : zz. –c- [dݤ-] : yf. z

av. arΩЋah- n ‘de÷er’, arΩg- fiili (…); of. (Pt.) arž, yf. arz/arЋ, zzGL. erc [ܭrݶ-]

av. arΩЋa-, úmz. 2 arΩg- ‘de÷eri olmak, de÷ere sahip olmak’, of. yf. arzƯdan (arz-); zzGL. erc- (Tur Söz 76, Pamukçu 418). av. arΩЋay- ‘layk’, prt. aržƗn, of. arzan (Boyce 15), zzGL: ercyaye dgz.ort ‘de÷erli/layk olmak’, embazo ercyaye ‘de÷erli dost’; (Tur Söz 76).

Son üç misalin belgeledi÷i gibi, baútaki *Ћ- de oldu÷u gibi, ortadaki eir. *-Ћ- de Zazaca’da muhafaza edilmiútir.

8.      eir. *š-

Eski ørani baúses *š- Zazaca’da orta irani dönem üzerinden de÷iúmeden devam etmiútir: 

	Eski øran.	Avestçe	Part.	Orta Fars.	Zazaca
memnun	*šƗ-	šƗ-	šƗd	šƗd-	sa, úa
gitmek	*šiyau-ˌ	ef. šiyav-, av. šyav-	šaw-	šaw-	úiyaene ‘gitmek’
içmek	*šam-	šam-	--	ƗšƗmƯdan	úm-, úmtene

Tablo 11: eir. *š- nin geliúimi

9.      eir. *xš-

Eski ørani konsonant çifti xš- nin geliúimi, aúa÷daki misallerden anlaúld÷na göre Zazaca’da ú GL (s KL) olarak meydana gelmiútir: eir. *xšvƯd- (av xšvƯd- m) ‘süt’, prt. šift (, yf. šir), zz. út (/st KL) m.

	Eski øran.	Avestçe	Part.	Orta Fars.	Zazaca
süt	*xšuƯˌ d-	xšvƯd- m	šift	šir	út (/st KL) m.
zamir 2. ç÷.	*xšma-	xšma-	ašmƗ	ašmƗ	úma, sma
alt	*xšuaš- ˌ	xšvaš-	šaš	šaš	úeú, ses.
tanmak úim.z. 14	*xšnƗ-	(ef.) xšnƗ-, xšnƗsa-	--	ašnas-	únasnaene GL
hükümdar	*xšaya-	(ef.) xšaya- m	šah	šƗh, pƗtixšƗh	úa/sa, padiúa /padisa m ‘padiúah’,

saê moru ‘ylanlarn padiúah’ Tablo 12: eir. *xš- nin geliúimi

10.   eir. *x-

Eski baúses *x- yeni irani dillerin bir ksmnda muhafaza ediliyor ve bazlarnda h- ve k- ye dönüúüyor; Zazaca burada h-grubuna dahildir:

Eski øranca *xara- (Avestçe xara-) ‘eúek’, Zazaca her, TƗlešçe-AM ha, Harzanca har, GnjrƗnca her, Paraþça khörʢ , Paštoca xar, Yaghnobca xar, TƗlešçe-M xar, Sangesarca xar, Yeni Farsça xar, Balnjþçe kar, Kurmancca ker, Soranca ker. av. xánya- ‘çeúme’, zz. hêni, tƗlAM. huni, harz. (þošmâ), gur. hƗne, par. (þišma), paš. (þƯna), yagh. (þox), tƗlM. xuni, sang. (þašm), yeni fars.. xƗni, bal. kƗnƯ, krm. kani, sor. kani.

Tablo 13 yeni irani dillerde h- : x- : k- fonolojik karútl÷n veren birçok kelime mukayesesini gösteriyor. h-, x- ve k-gruplar úunlardr:

          h-      zz. tƗlAM. harz.^[25] gur.

x-    sangs. paš. par. yagh. tƗlM. yf. k-                bal. krm. sor.

11.   eir. *-au-ˌ

Eski irani diftong *-au-ˌ Zazaca’da düzenli úekilde –o- olarak görülüyor: eir. *-au-ˌ (av. –ao-, ef. –au-), zz. – o-. eir. *hauma-ˌ        (av. haoma-, ef. hauma-) m ‘tanr’, zz. homa m GL (M-H Z 289; Tur Sö 119).

 Eski øran. Avestçe Part. Orta Fa. Zazaca tanr *hauma-ˌ haoma- m -- -- homa m GL kulak *gauša-ˌ gaoša- m -- -- goú/gos m

at vd. *staura-ˌ               staora- m istǀr          stǀr, yf. sutǀr              ostor m, ostore f omuz *dauša-ˌ daoš- m    --             --       doúi f

No. 1 ’den 11’e kadar izah edilen seslerin Zazaca ile di÷er irani dillerdeki tarihi geliúimi Tablo 14 te toplu olarak gösteriliyor.

4.              Tarihi Morfoloji

4.1       Son hecenin kalmas

Ço÷u yeni irani dillere nazaran Zazaca eski ve orta irani kelimelerin son hecelerini muhafaza etmiútir. Bu durum, Zazaca’daki vurgusuz –e [-Ω] ye denk olan eski diúil tak –Ɨ nn yannda, son hecesi -Ke [-ʃKȚ] vurgulu olan baz eril kelime ve sfatlarda da izlenmektedir. Mesela: av. nƗman- ‘ad’, zz. name m (, yf. nƗm, krm. nav).

Eski irani son hece Zazaca’nn tersine Yeni Farsça ve Kurmancca’da ço÷unlukla kaybolmuútur:

	Avestçe	Zazaca Yeni Fars.		Kurm.
ad	nƗman- n	name m	nƗm	nav
deri	þarΩman- n	çerme m	çarm	çerm
cilt	pąsta- m	poste m	pǀst	post
yldz	dgz. astarag .	astare m	star	stêr
baú	sƗra- m	sa۾e m	sar	ser
çoban	*fšupƗna- .	úüane m	þobƗn	úvan
altn	zaranya- n	zeΙn m	zar	zêr
uyku	ᳫafna- m	hewn m	xƗb	xew
yl	sarΩd- f	seΙe f	sƗl	sal
kalp	zΩrΩįaya- n	zeΙi f	del	dl
tuzak	dƗman- n	dame f	dƗm	dav
adm	gƗman- n	game f	gƗm	gav
yeni	nava-	newe	nou	nu
damla	--	dlapa f	(sirišk)	dlop

Tablo 15: Zazaca’da son hecenin kalmas

4.2     Diúil taknn kalmas

Eski øranca’nn gramatik cinsiyeti – nötr hariç – Zazaca’da büyük ölçüde ayn kalmútr. Orta irani dönemde cinsiyet ayrm Soghdca’da ve Part kitabelerinde (3. yy.) mevcuttu. Diúil özel isimler, Aramca’dan alnan diúil tak -ʤ –h ile belirtiliyordu (Henning, HbO, 34), mesela:

AnƗhƯd, Orta Farsça ɻnͥt, Partça ɻnͥtyH, (Zazaca  Anahide). Partça’da diúil tak h ile yazlmú misaller için bk. a. Tablo 16. Buna karú Maniheya metinlerinde ise cinsiyet hem Partça’da, hem de Orta Farsça’da kaybolmuútur.

Yeni do÷u irani dillerde cinsiyet Paštoca (büyük ölçüde), Munۥca, Yidghaca, Šughnca grubu ve Ormurca’da (Kaniguram) vardr; SanglƝþce ve Waxca buna karú cinsiyet tanmazlar (Morgenstierne, HbO, 160). Cinsiyeti ayrdeden orta irani Soghdca’nn devam olan Yaghnobca’da da gramatik cinsiyet kaybolmuútur (Bielmeier, CLI, 483).

Yeni bat irani diller arasnda gramatik cinsiyet Zazaca’nn yannda Semnanca, Sengesarca, Guranca, Sivendce ve di÷er baz dillerde vardr. Cinsiyet Kurmancca’da artk úekilde isim tamlamasnda bulunmakta ve Yeni Farsça’da yoktur.

Cinsiyet karútl÷ ‘eril : diúil’ Zazaca’nn tüm morfolojisini kapsyor: isim, sfat ve zamir halleri ile fiil çekimi.

Eski irani diúil tak –Ɨ Zazaca’da vurgusuz tak –e [-ԥ] olarak ayn kalmútr: eir. *–Ɨ (av. ef. –Ɨ), zz. –e. Özellikle Zazaca’nn kuzey lehçesinde son tak –e belli ve iúlek olarak kullanlyor. Ayrca Eski øranca’da varolan tabii ve gramatik cinsiyetin biribirine uygunlu÷u Zazaca’da devam etmektedir: 

                                                Avestçe                   Zazaca    Yeni Fa.   Kurm.

         eúek e : eúek d            xar- : xarƗ-                her : here    xar           ker

          kurt e : kurt d      vΩhrka- : vΩhrkƗ- verg : (dele)verge     gorg         gur

Avestçe’de ‘kz’ için iki úekilde varolan kelimeler Zazaca’da küçük bir anlam farkyla halen ayn kalmútr: av. kainkƗ- f ‘kz’, zz. kêneke f ve av. kainyƗ- f ‘kz’, zz. kêna f GL /çêna f KL ‘kz evlat/çocuk’.

Grammatik cinsiyet Eski øranca ve Zazaca’da hem canllar, hem de eúyalar için kullanlr: ef. maškƗ- f ‘tuluk’, zz. meúke, meske f (, yf. mešk).

Avestçe ve Zazaca’da diúil isimler için baz misaller Tablo 17 veriliyor:

      Avestçe    Zazaca dul                viįavƗ-      viae çayr marΩȖƗ-  merge sütun (, direk) stunƗ-      ostne gece             xšapƗ-      úewe, sewe tuluk       ef. maškƗ- meúke, meske

Zazaca’da –i ile biten diúil isimlerin kökeni eski irani sonses –ay ve –aya ya dayanr: 

av. parštay- f ‘srt’, zz. ۼoúti f ve av. zΩrΩįaya- n ‘kalp’, zz. ze۾i f.

Zazaca’nn –a ile biten diúilleri ksmen zamanda eski irani nötr isimlere de denk gelir:

eir. *pƗšna- (av. pƗšna- n) ‘ayak topu÷u’, zz. paúna (, pasna) f.

4.3 *–anaiˌ ile biten mastarn devam

Baúvurgulu olan –ene [ܭޖnԥ] taks dili geçmiú zaman gövdesinden, ayn zamanda diúil fiil isim olarak ta kullanlan mastar yapar: ‘dili geçmiú zaman ortaç’-ene: kerd ‘yapt’, -ene > kerdene ‘yapmak’, kerdene f ‘hareket, iú’, kerdena dey ‘onun hareketi’.

Eski øranca’da –anai ile biten mastarlarn baz belgeleri bulunmaktadr; mesela ef. þartanai < *kartanaiˌ ˌ ‘yapmak’ ve ef. bartanaiˌ ‘götürmek’, zz. berdene; av. kaⁿtanai-ˌ ‘kazmak’, zz. kntene.

Paštoca’da da ‘úmd.z.göv’-Ωna úeklinde yaplan diúil fiil isimlere rastlanlr (Lorenz, 168, 36): paš. roz-Ωna f ‘ekim (tarm)’, zz. ramt-ene f. Bundan úu ba÷nt çkyor: zz. –ene, paš. -Ωna < eir. *-ana, -anƗ (bk. ay. W. Geiger, 212, §12). Bundan sonraki beú belgede mastar taks *–anai in morfolojik karˌ úlklar Eski øranca, Zazaca ve Yeni Farsça’da belli oluyor: eir. *–anaiˌ (av., ef. –anai)ˌ : zz. –ene : yf. –an.

                                Avestçe       Zazaca     Yeni Farsça

kazmak kaⁿtanai-ˌ kntene kandan yapmak ef. þartanai-ˌ kerdene kardan getirmek ef. bartanai-ˌ berdene bordan yazmak nipištanai-ˌ nostene nivistan gitmek šyaoׇanƗiˌ úiyaene (raftan)

Tablo 18: *–anaiˌ ile biten mastarlar

*-anƗ taksnn da diúil fiil isimlerin yapmnda bir rol oynad÷ dikkate alnmaldr: av. zyƗ- (, ef. diyƗ-) ‘ziyan etmek’, zyƗnƗ- f ‘ziyan etme’, zz. ziyan^[26]. av. ay- ‘gitmek’, ayanƗ- f ‘gidiú’; av. van- ‘kazanmak’, vananƗ- f ‘zafer’. 

–ana n, –anƗ f ile biten fiil isimlerin iúlek kullanm özellikle Eski Hintçe’de vardr, mesela:

Sanskritçe kr-ˀ ‘yapmak’, kƗranƗˀ f ‘eylem’^[27], Zazaca ker-, kerdene f. ‘hareket, eylem’. skr. vas- ‘istemek’, vƗsanƗ f ‘istek’^[28], zz. was-, wastene f. skr. as- ‘atmak’, ásana n ‘atú’³³, zz. es-, estene f.

4.4^[29]      –išn ile biten fiil isimler

oir. –išn, zz. –is KL (, -ú GL)

Zazaca’da -is KL (, -ú GL) taks dili geçmiú zaman gövdesinden eril fiil isimler türetir (mastar 2); bu ise orta irani dönemin bir devamdr. Partça’da –išn taks dili geçmiú zaman gövdesinden eylem isimler türetir, buna karú Orta Farsça’da da úimdiki zaman gövdesinden yapar:

Partça kar-išn ‘hareket, iú’, Orta Farsça kun-išn, Yeni Farsça kun-iš, Zazaca kerd-is m KL (, kerd-ú GL).

oir. –išn in kökeni meçhuldur ve Avestçe’nin iš- ve uš- kökleriyle ortak bir yan yoktur (Salemann Mp, 282; Bartolomae, GIPh I, 95,§175). Eski Hintçe’de (Vedce, Sanskritçe) –isnuˀ    ile biten mastarlar vardr, mesela kr-ˀ ‘yapmak’, karisnu,ˀ          fakat P. Horn’a göre bunlarn kökeni farkldr^[30].

	Partça	Orta Fa.	Yeni Fa.	Zazaca
hareket, iú	kar-išn	kun-išn	kun-iš	kerd-is
toplama	amwardišn	ƗmƗrišn	ƗmƗr	(a)mordis ‘(sayp) toplama’
yapma	*wirƗštišn	wirƗyišn	wirƗyišn	vrastis
dua etme	wendišn	wendišn	--	wendis ‘ötme (kuú)’
götürme	--	barišn	bariš	berdis
istek	--	xwƗhišn	xwƗhiš	wastis
yeme	--	xwarišn	xwariš	werdis
ölüm	--	--	--	merdis

Tablo 19:–is, -ú ile biten mastarlar

4.5       Morfolojik pasifin kalmas

Eski morfolojik pasif yapm Zazaca’da ayn kalmútr: av. vašya-, vaþƯ- ‘söylenildi’, zz. važ-iya-. Eski morfolojik pasifin devam Zazaca’yla beraber üç baúka dilde mevcuttur: zz. -i(a)-, sangs. -i-, lur. -i- ve gur. ia-/-iƗ-.^[31]

Yeni Farsça ve Kurmancca eski irani dil kademesinde varolan morfolojik pasifi brakmú ve bunun yerine yardmc fiil kullanyolar (Selcan G, 57).

           Avestçe            Zazaca

vašya-, vaþƯ- važ-iya-    söylenildi, denildi x^vairyeite      wer-i-n-o yeniliyor ЋanyƗɲnti (b-)cn-iy-o               onlar dövülsünler dayƗĠ            (b-)d-iy-o              verilsin

Tablo 20: Avestçe ve Zazaca’da pasif yapm

5.         Dillerde ortak ve ayr yanlar

Bilindi÷i gibi bir dilfamilyasndaki dillerde fonolojik, morfolojik ve leksikolojik düzeylerde hem ortak, hem de ayr özellikler mevcuttur. Dillerin birbirine dilakrabal÷ bakmndan olan yaknlk veya uzaklk derecesi sadece ortaklklarla de÷il, ayrlklarla da belirlenir. 

Beú bat-irani dilin ilgisini de÷erlendirmek için Tablo 21 de onalt kelime kaydedilmiútir. Buradaki birinci soru Partça ile Zazaca arasnda ne gibi bir dilakrabal÷ ilgisinin varoldu÷udur. Ayn manal kelimeler sesleri bakmndan birbiriyle mukayese edilirse, ilk oniki kelime Partça ile Zazaca’da ortaktr, ayn zamanda bunlar Orta ve Yeni Farsça ile Kurmanci’ye de zttrlar. 

                         Partça        Zazaca        Orta Fars.    Yeni Fars.   Kurm.

bir	Ɲw	yew, zu/ϓü	yak	yak	yek
üç	hrƝ	hirê	se	si	sê
dört	þafƗr	çar, çor	þahƗr	þahƗr	çar
otuz	hrist	hirs	sƯh	sƯ	si
on	das	des	dah	dah	deh
krk	þafƗrast	çewres	þehel	þehel	çl
süt	šift	út, st	šir	šir	úir
demek	vƗxtan	vatene	guftan	guftan	gotn
a÷lamak	barma-	berma-	griy-	giry-	gri-
yüksek ben	burz az	berz ez	buland	buland	blnd
			man	man	ez
siyah bahar	syƗw	sia, úia	syƗ	siyƗh	reú
	xƗnsar	wsar	wahƗr	bahƗr	bahar
kadn o÷ul a÷z	žan puhr rumb	ciniye laz fek	zan	zan	žn
			pus(ar)	pus	kur
			dehƗn	dehƗn	dev

Tablo 21: Kelimelerde ortaklk ve ayrlk

                          Part. Zaza      Of./Yf. Kurm.

--	12/4	3/13	2/14
	--	1/15	1/15
		--	11/5 --

Part.

Zaza

Of./ Yf. Kurm.

Tabelle 21a:  Ortak/ayr kelime says, Tab. 21’den

                             (Toplam 16)

Tablo 21 de sralanan mukayese kelimeleri, birbirleriyle olan dilakrabal÷ ilgisini açklamaya yaryor. øki dil arasndaki uygunluk ve sapma saylrsa, bu ilgi bir tabloda gösterilerek açk bir bakú kazanlabilir (Tab. 21a). Buradan görülüyor ki, ortak/ayr ilgisi Partça ile Zazaca’da 12/4 tür, buna karú Partça ile Of./Yf. da 3/13 ve Part. ile Kurm. 2/14 tür. Yani Partça ile Zazaca’da sralanan 16 kelimeden 12 si ortak ve 4 ü ayrdr. Ancak bu nisbeten büyük ortaklktan, ayrlklardan dolay, Partça’nn Zazaca’nn bir ön kademesi oldu÷u sonucu çkarlamaz.   

Ayrca açk görülüyorki, Orta ve Yeni Farsça’nn Zazaca’dan çok Kurmancca’ya daha yakn oldu÷udur: Of../Yf. ile Zazaca 1/15, buna karú Of./Yf. ile Kurm. 11/5. Yani Of./Yf. ile Zazaca karúlaútrmasnda sadece bir benzerlikle beraber onbeú ayrlk mevcuttur; Of./Yf. ile Kurm. de ise buna karú 11 ortaklk ve sadece 5 ztlk görülüyor. Ayn úekilde burada da çok benzerlikten dolay Orta Farsça’y Kurmancca’nn ön kademesi olarak görmek geçersizdir, çünkü ayrlklar da bulunmaktadr.

Bu leksikolojik karúlaútrmaya Zazaca ile Kurmancca için de devam edersek, úu sonuca varlr: sadece bir ortaklkla beraber onbeú ayrlk mevcuttur (Tab. 21a).

6.        Asimilasyon politikas

Dil ve edebiyat elbette serbest bir devlette daha iyi geliúir; bir bask sisteminde ise bunlarn yaratc gücü harapedilir, edebi eserlerin yaratlmas engellenir ve bilinçli olarak bastrlr. Hükümdar ve iktidar sahiplerinin kendi dillerini di÷er halklara nasl zorla kabul ettirdi÷i ve yerli dilleri asimilasyonla tahribetti÷i tarihteki birçok misalden bilinmektedir. Sömürgeciler hüküm altndaki halklar arasnda kendi dillerini yaymú ve bununla beraber yerli halklarn dillerini de asimilasyonla tahribetmiútir. Bu bakmdan dil konusu özgürlük ve demokrasiyle birbirine sk ba÷ldr. Onun için dil serbestli÷i Zazalarn ulusal ve demokratik mücadelesinin vazgeçilmez bir hedefidir.

Sömürgeciler devlet uygulamalarnda dilleri úu metotlarla tahrip eder:

o     Etnik varl÷ inkâr etme o Demokratik temsilcili÷i yasaklama o Dil yasa÷

o     Egemen dili e÷itim ve ö÷retim sisteminde mecbur klma o Egemen dili televizyon ve di÷er yayn araçlaryla yayma o Etnik kimli÷i yoketmek için dil ve tarih hakknda yalnú bilgi yayma o Sözde-bilimsel iddialar geliútirme ve yayma vastasyla etnik kimli÷i imha etme

6.1       Türkleútirme çabalar

Yukarda belirtilen asimilasyon uygulamalar di÷erleriyle beraber Türkiye için de geçerlidir, özellikle 1921 den günümüze kadar süren dönem için. 

Asimilasyonun sözde-bilimsel iddiasndan birisi Türk Tarih Tezi ve Güneú Dil Teorisi idi ve 1935 te geliútirilip 1950 ye kadar geniú çapta propaganda edilerek e÷itim ve ö÷retim kurumlarnda okutuldu. Güneú Dil Teorisinde ise tüm dünya dillerinin Türkçe’den türedi÷i, yani Türkçe’nin dünya ana dili oldu÷u iddia ediliyordu.

Türkleútirme uygulamalar ile ilgili daha detayl bilgiler, Tekin Alp’n (M. Cohen) kitab Türkleútirme’de (1928) vardr ve burada on buyruk (Dekalog) örnek alnarak, Türkleútirmenin bu on metotla uygulanmasn úartkoúuyor. 

Günümüze kadar süren uygulamann ksa bir özeti Zaza Dili ve Zaza Sorunu adl makalede bulunmaktadr. 

(Selcan 2010).

Avrupa standartlarna göre serbest ve demokratik bir Türkiye’de asimilasyon politikasna ve dil yasa÷na son vermek gerekir. Zazalar türkleútirece÷ine, varl÷ ve dili anayasada kabul edilip sayg duyulmaldr.

Türkiye’nin Avrupa Birli÷i’ne girme adayl÷ sebebiyle Erdo÷an hükümeti, arasnda dil yasaklarn da içeren birkaç kanundaki baz yasaklar kaldrd. Bu tabii olumlu bir geliúmedir ve desteklenmelidir, fakat henüz yetersizdir. Çünkü, toplumun üçüncü büyük kesimini oluúturan, tahminen 5 milyonluk Zaza Halk anayasada tannrsa, ancak ozaman gerçek demokratik bir Türkiye’den bahsedilebilir.

Demokratik bir Türkiye’de bir Zazaca TV ile Zazaca Radyo kurulmal ve Zaza Dili okullarda ö÷retilmelidir. Ayrca üniversitelerde Zaza Dili ve Edebiyat Enstitüleri kurulmaldr. Bunlarda Zaza dilbilimcileri ile di÷er uzmanlarn bilimsel araútrma ve ö÷retimde katkda bulunmas sa÷lanmaldr.

6.2       Kürtleútirme çabalar

Osmanl ømparatorlu÷u’nun son döneminde Soran ve Kurmanc (Krmanc) politikaclar østanbul’da bir araya gelerek siyasi bir hareket oluúturdu. Ozaman øran Körfezi ile A÷r Da÷ arasndaki bölgeye talepte bulunarak bu bölgeyi harita üzerinde çizdiler. Bu bölgede yaúayan Zaza, Goran ve Lur halklar ‘Kürt’, dilleri sözde ‘Kürtçe’nin bir lehçesi ve yurtlar da ‘Kürdistan’ diye ilan edildi. 

Günümüzde irani dilbilimi sayesinde bilinmektedirki, Zazaca, Goranca ve Lurca tamamen ba÷msz dillerdir. Dolaysyla ne konuúmaclar ‘Kürt’ tür, ne de yurtlar ‘Kürdistan’ dr. Geleneksel ülke adlandrmas, Arab-istan, Türk-istan, Tacik-istan misalindeki gibi ‘etnik ad’-istan = ‘ülke ad’ formülüne göre takibedilirse, ozaman Zaza yurdunun do÷ru ad Zazaistan olmaldr. Kürt politikaclarnn takibetti÷i hedefler úunlardr:

o   Kurmanc (Krmanc) siyasi yönetimi kurma

o   Zaza’larn bölgesini iúgal etme, hüküm altna alma ve kürtleútirme o Zaza’larn varl÷n inkâr etme

o   Zaza Dili’ni lehçeye indirgeyip sözde Kürtçe’nin, yani Krmancca’nn lehçesi diye propaganda edip uzun vadede yoketme

o   Sözde bilimsel iddialarla siyasi lehçe propagandas yapma ve Zaza kimli÷ini yoketme

o   Kurmancca’y (Krmancca’y) resmi dil yapma, Zazaca’y de÷il

Kürt yazarlarla propagandaclarnn, Zaza Dili’ni Kürtçe’nin lehçesine indirgeme ile ilgili sözde-bilimsel yalnú iddialaryla metotlar úunlardr:   o Sesleri tahrif edeek benzer yapma 

o   Tarhi dil farklarn yalnú olarak lehçe fark diye gösterme 

o   Büyük çapl ayrlklar görmemezlikten gelme  o ørani dilbilimin tespitlerini hiçe sayma 

Dilbilimsel prensiplere aykr olarak ileri sürülen yalnú iddialar yazarn Grammatik der Zaza-Sprache [Zaza Dili’nn Grameri] adl kitabnda, Die Zaza-Thematik in kurdischen Quellen [Kürt kaynaklarnda Zaza konusu] bölümünde ayrntl olarak analiz edilip do÷rular ortaya konmuútur (Selcan G, s. 64-94).

Dil ile lehçenin lenguistik tanm ve bunlarn siyasi istismar úu yazlarda ayrntl úekilde izah edilmektedir: Zaza Milli Meselesi ile bunun gözden geçirileren geniúletilen nüshas Zaza Ulusal Sorunu’unda, bölüm Zaza dili ve lehçecilik, s. 11-14 (Selcan 1994, 2004: kendi basm, Berlin 1994, s. 20-29; http://www.zazaki.de/zazakide/ZazaUlusalSorunu2004.pdf .

1974-1996 yllarnda Avrupa’da Zaza yurtseverleriyle Kürt milliyetçileri arasnda süren siyasi tartúmalarn bir dökümentasyonu úu makalede mevcuttur: Lezê Serbestiya Mletê Zazay de qymetê zoni (Selcan 1996, Tija Sodri, 1996, pelge 20-37; www.zazaki.de/zazakide/selcan-qiymetezoni.pdf .

2010 da Tunceli-Üniversitesinde ülkemizin tarihinde ilkolarak Zazaca seçme ders olarak ö÷retim programna alnnca, Kürt milliyetçileri buna karú protesto etmiúti (12.5.2010). Üniversite yönetiminin bu do÷ru ve cesur admna sevinip destekliyece÷ine, karú çktlar. Bunun üzerine Zaza Aydn ve Kurumlar üniversite yönetimiyle dayanúmada bulundular ve Kürt asimilasyonculu÷una karú çkp, ‘Zazaca Kürtçe de÷il, Zazalar Kürt de÷il’ baúl÷ altnda iki basn açklamas yaynladlar; 

http://www.zazaki.de/beyanati/Zaza_Aydin_ve_Kurumlarinin_Basin_Aciklamasi_1.pdf http://www.zazaki.de/beyanati/Zaza_Aydin_ve_Kurumlarinin_Basin_Aciklamasi_2.pdf

Asimilasyon konusu hakknda son olarak úunu belirtmek gerekir:

Komúu bir halk altetme dürtüsü, etnik varl÷n inkâr etme, dilini önemsiz bir lehçeye indirgeyip tahribetme, sadece insan aúa÷lamakla kalmayp, insanlk düúman bir bask ve imha ideolojisidir ve mahkum edilmelidir. 

Burada özellikle katmerli bir úekilde yürütülen Zaza düúmanl÷ mahkum edilmelidir.

7.     Zazalarn demokratik haklar

Zaza Aydn ve Kurumlar haklarn almak için çaba gösteriyorlar ve öncelikle acil ihtiyaç duyulan ve Zazaca yayn yapan bir televizyon kanalnn açlmasn talep ediyorlar. 

Bununla beraber Kürtlerin kendine maletmesini, adna konuúmasn ve lehçe propagandasn redediyorlar:

http://www.semaverdergisi.com/lardan-TRTye-kanal-talebi-1992.html .

Zaza Aydn ve Kurumlarnn Zaza Dili’nde yayn yapma müracaatnn TRT tarafndan rededilmesi büyük bir hatayd ve bunun tekrar düúünülerek düzeltilmesi gerekir. 

Zaza Aydn ve Kurumlar ayrca ‘Zazalara demokratik haklar istiyoruz’ baúl÷ altnda bir imza kampanyas yürütüldü ve ekim 2009 da baúbakanl÷a verildi: http://www.solhan.net/imza/ .

Di÷er bir imza kampanyas ise ‘Zazalara demokratik haklar’ ad altnda yürütülerek Zazalar için bir radyo ve televizyon kurulmas ve Zazaca’nn anadil e÷itiminde kabul edilmesi talep edilmiútir:  http://www.zazaki.de/turkce/acilimazazabasinaciklamasi.htm .

Katmerli bir tehlikede olan Zaza Dili en baúta sahipleri tarafndan konuúulmal, yazlmal, korunup aile içinde çocuklara ö÷retilmelidir. Fakat bununla beraber, politika, bilim ve sanat ile kültür çevresindeki sorumluluk sahibi, cesur ve dürüst úahsiyetlerin de deste÷ine ihtiyac vardr.

Baúta Zaza kökenli parlamenterlerin, hangi partide ve hangi yöreden olursa olsun, sorumluluk duyarak görevini yerine getirmesi ve bu konuda çaba sarfetmesi gerekir. 

Zazalara karú yaplan hakszl÷ gidermek ve demokratik haklarn vermek devletin ve hükümetin görevidir.

       Eski ørani    Orta ørani     Yeni ørani                                        

Avestçe	--
(Medce)	--
(øskitce)	--
Eski Farça	Orta Farsça	1. Yeni Farsça
--	Soghdca	2. Yaghnobca
--	Partça	--
--	Harezmce	--
--	Sakça	--
--	Baktrca	--
--	(Alanca)	--
--	(Sarmatca)	-- 3. Zazaca 4. Gilakca 5. TƗtca 6. TƗlešca 7. Harzanca 8. MƗzandarƗnca 9. Ɩzarca 10 Sangesarca 11.  SemnƗnca 12.  Guranca 13.  Lurca	14.  Sivendce 15.  Vafsça 16.  LƗrestƗnca 17.  KumzƗrca 18.  Baškardca 19.  Paútoca 20.  Osetçe 21.  Kurmancca 22.  Soranca 23.  Baloçça 24.  Muncca	25.  Yidghaca 26.  Ormurca 27.  Paraþca 28.  Yazghulamca 29.  Šughnca (Sariqǀlca) 30.  Iškašmca-Sangliþce 31.  ZƝbƗkca 32.  Waxca 33.  Baxtiyarca 34.  Kumzarca

Tablo 1: ørani diller familyas

úmz.göv

                                 rüzgâr      yirmi          kar            kurt           ot                görmek

Avestçe	vâta- m	visaiti	vafra- m	vèhrka-	vâstra-	vaƝn-
Zazaca	va m	vist	voóe f	verg m	vas m	vin-
Mâzandarânca	vo(t)	--	varf	verk	--	vîn-
Gilakca-	vâ	--	varf	verg	vâš	(din-)
Tâlešce	vâ	vist	vâr	varg	vâš	vin-
Harzanca	vör	vist	vohor	vorg	(olâf)	vin-
Guranca	vâ	wis	wärwä	wärg	giyâû	win-
Sangesarca	ve	vist	varf	varg	vawš	vin-
Semnânca	va	vist	vara	verg	vâš	-in-
Yeni Farsça	bâd	bist	barf	gorg	giyâh	bin-
Kurmancca	ba	bist	berf	gur	geya	bin-
Soranca	ba	bist	befr	gurg	gîâ	bin-
Yaghnobca	vât	(naxnä)	vafir	urk	waiš	vin-
Paštoca Šughnca Paraçça	wô (šûj) ßâ	wišt (DèDîs) ßušt	wâwra (æèniJ) ßarp	(lêva) wûrJ ßurß	wâšè wâš gihâî	wîn  wîn (tul-)
Balûççe	gwât	gist	bavr	gwark	gyab	gind-

Tablo 3: Eski baú v nin geliúimi (1)

úmz.göv,  dgz.göv

                                  yemek                istemek             lesen              uyku           bac

Avestçe	xvar-	vas-	xvan-	xvafna- m	xvaƾhar- f
Zazaca	we(r)-, werd	waz-, wast	wan-, wend	hewn m	wae
Gûrânca	wär-, wärd	wâz-, wâst	wân-, wând	wärm	wâli
Sivendce	wär-[32], fârd	--	--	farm	(dädî)
Balûççe Tâlešce	war-, warta  har-, hard	(lotag) --, xâst	wân-, wânta xun-, xund	wâw  xâv	gwâhar xoar
Harzanca	han-, horcâ	höz-, höšcâ	hun-, huncâ	hun	höv
Lurca-Giô	har-, hard	hâr-, hâst	hôn-, hônî	(xôw)	--
Yeni Farsça	xor-, xord	xâh-, xâst	xon-, xând	xâb	xâhar
Paraçça	xâr-	xâi-	xân-	xôm	xi
Paštoca Šughnca Yaghnobca	xor-, xwarèl  xâ-, furd  xwar-, xôrt	ßwâr-, ßoštèl -- xoh-	(lwal-, --, xôyd (æoy-)	xûb  xauD  xumn	xor (yax) xuor
Osetçe Sangesarca	xvär-, xvard  xuor-, xorta	fänd-, fandt aws-, awsiya	xon-, xund xun-,	(finäy)  xow	xvärä xawr
Kurmancca	xw-, xwar	xwaz-, xwast	xwin-,	xew	xwiìk
Soranca	xw-, xward	èwe(t)-, wist	xwen-,	xew	xoìk

 

 

AiW. Avestçe Zazaca Sangesarca Gûrânca Yeni Fa. Paštoca Kurm. Soranca m m m m m m v w

göz	583	òašman-	çísm, çím	òašm	òäm	òešm	(stèrga)	çav	çâw
ad	1062	nâman-	name	noum	nâm	nâm	num	nav	nâw
yarm	1036	na#ma-	nêm	nim	nîm	nim	nim	niv	niw
damat	1689	zâmâtar-	zama	zoume	zâmâ	dâmâd	zûm	zava	zâwâ
kú	1699	zyam-[33]	zímíston	zemestun	zimsân	zemestâ	zimai	zívístan	zíwstân
kuyruk	749	duma-	dím	dom	dim	dom	lèm	duv(du)	du
misafir	--	of. mehmân	meyman	memoun	memân	mehmân	melma	mivan	miwân
tohum	623	taoxman-	toxím	tum	tom	toxm	toma	tov	tow
badem		(of. wƗdƗm)	vame  f	--	vahâmi	(bâdâm)	--	behiv	bââm[34]
yaz	1809	hámina-	amnon[35]	(toveston)	hâmín	(tâbestâ	(worai)	havin	hâwin
tuzak	736	dâman-	dame	--	dâm	dâm	lûma	dav	dâw[36]
adm ölçmek PPt.	522 1165/8	gâman- *paiti-mâ-	game   pêmít	-- --	(hängâm )pemây Inf	gâm   peymûd	(yûn) pyamèl Inf	gav     piva	gâw   pêw
kaçmak	1125	fra-man-	remaene	rum-	--	ramidan	(paredèl)	revin	rawinaw
gümüú	--	of. sƝm, asƝm[37]	ìêm	sim	(ziw)	sim	(spîn zar)	ziv	ziw
akúam yeme÷i	533	xšâfnîm-[38]	sami	šoum	šâm	šâm	šûma	šiv	šêw

 

 

AiW. Avestçe   Zazaca     Sanges. Baluòi   Yeni Fa.   Soranca    Kurm. Paštoca   rt    rd rd/rt rd/rt    rd     rd    r  r

so÷uk	1566	sarèta-	serd	sard	sard	sard	sard          sar		sor
sar	1681	zairita-	zerd	zard	zard	zard	zerd          zer		æer
köprü	892	pèrètav-	pírd	(pul)	(pol)	(pol)	pírd          pír		(pul)
bçak	454	karèta-	kardi f	kawrt	(karò)	kârd	kêrd          kêr		òâra
koca	114	martiya-	mêrde	--	mard	mard	mêrd         mêr		mere
insan	1148	marètan-	mordem	martou	(sar)	mardom	merdum   mírov		(sarai)
un	--	ef.*ârta-[39]	ardi  pl.	awrt	art	ârd	ard	ar	orè
götürmek dgz göv.	933	*bartanaiy bèrèta-	berdene  berd	-bart	barag burt	bordan   bord	bírdín   bírd	bírín bír	wrèl wrèl
getirmek dgz göv.	--	phl. âwurtan *â.barta-	ardene  ard	-- awrt	ârag âvurt	âwardan   âward	hawurdín2 --	anin ani	-- --
yapmak dgz göv.	502	ef. þartanaiy ef. karta-  kèrèta-	kerdene  kerd	-kart	kanag kurt	kardan   kard	kírdín   kírd	kírín   kír	krèl krèl
ölmek dgz göv.	1173	*martanaiy mèrèta-	merdene   merd	-- mart	mirag murt	mordan   mord	mírdín   mírd	mírín  mír	mrèl mrèl
yemek dgz göv.	1868	*ýarΩtanaiy ýarèta-	werdene   werd	-xort	varag vârt	xordan   xord	xwardín   xward	xwarín   xwar	xwarèl xwarèl

 

 

                                                              úmd.z.göv       úmd.z.göv       úmd.z.göv

                                         kadn           yaúamak         vurmak           müzik çalmak       aúa÷

Avestçe	Ћanay-	Ћuya-	Ћan-	*Ћan-	--
Orta Farsça	zan	zƯw-	zan-	*zan-, zad Prt	azƝr
Partça	žan	žƯw-	žan-	*žan-	--
Zazaca	cêniye	cüa-	(dan-  pro)	cn-, cntene Prt.	cêr
TƗlešçe	žen, (yan)	žie Inf.	žan-	--	ir
Harzanca	(yan)	(xoši korde)	(yan-, yare)	--	(yare)
Sangesarca	žan	--	žan-	--	žir
Gilakca-Lang.-	--	--	zan-	--	Ћir
SemnƗnca MƗzandarƗnca-SƗri[40]	Ћeníya zena	--  --	--  --	- zan-	žir --
Guranca	žänƯ	žiƗ-, žiwƗy	žan-, žanƗy	--	ïƯr
Kurmancca	žn	ž-, žyn	žan-, žantn	(lê-xstn)	žir
Yeni Farsça	zan	ziy-, zistan	zan-, zadan	zan-, zadan	zƝr
Soranca	žn	ži-, žiƗn	--	(lê-dan)	žêr
Paraïi	(zaƯf)	Ћanö	Ћan-	--	zƝr
Paštoca	ЋinaƯ, ЋΩn	žw-	(wah-)	--	(lar)
Šughnca	Ћin, žênik	žwƗk	zƯn-	--	(bun)
Balnjïi Yaghnobca	Ћan(ig) (inþ)	Ћiag  žu-	Ћan- (deh-)	--  --	þêr (nuþe)

 

 

                                                                     mast., úiz.göv 

                                      eúek        çeúme       satn almak       gülmek      kaúnmak

Avestçe	xara-	xánya-	ef.*xritanaiy[41]of. xrîdan	of. xandîdan
Zazaca	her	hêni	herinaene heri-n-en-	huyaene huyi-n-	huriyaene huri-n-
Tâlešce-AM	ha	huni	--	--	--
Harzanca	har	(òošmâ)	(astare)	(siriste)	(tore)
Gûrânca	her	hâne	(asây)	xuây	wuriây
Paraçça Paštoca	khör  xar	(òišma) (òîna)	gurî- (pîrawdèl)	khanxandèl	khâ- (skoyèl)
Yaghnobca	xar	(òox)	xirin-	xant-	kirr-
Tâlešce-M	xar	xuni	xariye	xande	xârande
Sangesarca	xar	(òašm)	--	xuy-	--
Yeni Farsça	xar	xâni	xaridan	xandidan	xâridan
Balûççe	kar	kânî	girag	kandag	kârag
Kurmancca	ker	kani	kírin	kenin	xurin
Soranca	ker	kani	krîn	kenin	xurin

 

 

                                 Orta Farsça         Partça         Zazaca

AnƗhƯd	ɻnͥt	ɻnͥtyH	Anahide
Anǀšak	ɻnwšky	ɻnwškyH	Anoúake
StaxryƗd	stͥlyɻt	ɻstͥrdɻtyH	Staxryade
SƗsƗn	(ssn)	s[s]nH	Sasane
DƝnak	dynky	dynkyH	DƝnake
Rǀdak	lwtky	rwtkyH	Rodake
Bǀzan	--	bwznyH	Bozane
HumƗy	--	ͥ[wmy]tH	Humaye

Tablo 16: Partça’da diúil tak

                                                     Avestçe                      Zazaca

	m	f	m	f
eúek e, eúek d	xar-	xarƗ-	her	here
kurt e, kurt d kz1 kz2	vΩhrka-	vΩhrkƗkainkƗkainyƗ-	verg	(dele)verge kêneke kêna
dul		viįavƗ-		viae
tuluk		ef. maškƗ-		meske
çimen		marΩȖƗ-		merge
sütun, direk		stunƗ-		ostne
gece		xšapƗ-		sewe

Tablo 17: Avestçe ve Zazaca’da diúil tak

Ksaltmalar

*                   rekonstrüksiyon
AiW.	Altiranisches Wörterbuch, Christian Bartholomae
av.	Avestçe
bk. a.	bak aúa÷
bk. ay.	bak ayrca
bk. y.	bak yukar
Boyce	M. Boyce, Word-List
d	diúil
dgz.	dili geçmiú zaman
dgz.göv	dili geçmiú zaman gövdesi
dgz.ort	dili geçmiú zaman ortaç
e	eril
ef.	Eski Farsça
ehi.	Eski Hintçe
f	feminin, diúil
GL	(Zaza Dilinin) güney lehçesi
gur.	Guranca
har	Harezmca
ihtk.göv	ihtimal kipi gövdesi (Konjunktivstamm)
ilkir.	ølkiranca
KL	(Zaza Dilinin) kuzey lehçesi
m	maskulin, eril
n	nötr
of.	Orta Farsça
ofM.	Maneya Metinlerinin Orta Farsças
oir.	Orta øranca
prt.	Partça
prtM.	Maneya Metinlerinin Partças
Pt.	Pehlevce tercüme
skr.	Sanskrit
úmz.	úimdiki zaman
úmz.göv	úimdiki zaman gövdesi
yf.	Yeni Farsça
zz.	Zazaca
zzGL	Zazaca güney lehçesi
zzKL	Zazaca kuzey lehçesi
CLI	Corpus Linguarum Iranicarum, R. Schmitt (Hg.)
FrPhl	Junker, Heinrich F. J.: Das Frahang i PahlavƯk
FZ	Ziya ùükun, Ferhengi Ziya, østanbul 1984.
HbO	Henning, W. B., Mitteliranisch, in: Handbuch der Orientalistik, Leiden 1958.
Horn G	Horn, Paul: Neuiranische Sprache, in: W. Geiger (Hg.), Grundriß der iranischen Philologie I.
Lerch II	Peter Lerch, Forschungen … II, 1858.
M-H G	O. Mann, K. Hadank, Mundarten der Zâzâ, Berlin 1932.
M-H Z           O. Mann, K. Hadank, Mundarten der Gûrân, Berlin 1930.

Salemann Mp Salemann, Carl: Mittelpersisch, in: Grundriß der iranischen Philologie I.

Selcan G           Selcan, Zülfü: Grammatik der Zaza-Sprache

Tit.                   TITUS Thesaurus Indogermanischer Text- und Sprachmaterialien, Avestisches Corpus

Tod                  Todd, Terry Lyn: A Gramar of Dimili

Tur Söz            Harun Turgut, Zazaca-Türkçe sözlük, østanbul 2001.

Kaynaklar

Alp, Tekin (M. Cohen): Türkleútirme, østanbul 1928.

Andreas, C. F.; W. B. Henning: Mitteliranische Manichaica aus Chinesisch-Turkistan, in: SbPAW, 1934.

Andreev, M. S. /E. M. Pešereva: Yaghnobskie Tekst’, Moskva 1957. Bartholomae, Christian: Altiranisches Wörterbuch,  Bielmeier, Roland: Yaghnobi, in: CLI, 480-488.

Boyce, Mary: A Word-List of Manichaean Middle Persian and Parthian, Leiden 1977.

Brandenstein, M. /M. Mayrhofer: Handbuch des Altpersischen, Wiesbaden 1964.

Geiger, Wilhelm: Die Sprache der Afghnen, in: Grundriß der Iranischen Philologie I, 1901.

Gippert, Jost: Die historische Entwicklung der Zaza-Sprache, in: Ware, Nr. 10, Nov. 1996, Frankfurt a. M., 148-154.

Hadank, Karl: Boti un Êzädi, Untersuchungen zu Westkurdischen: Berlin 1938.

Hadank, Karl: Zur Klassifizierung westiranischer Sprachen, aus dem Nachlaß herausgegeben von Zlfi Selcan, in: AcOr, 53.1992, 28-75.

Henning, Walter B.: Mitteliranisch, in: Handbuch der Orientalistik, Leiden 1958.

Hoffmann, Karl: Altiranisch, in: Handbuch der Orientalistik, Leiden 1958.

Horn, Paul: Neuiranische Sprache, in: W. Geiger (Hg.), Grundriß der iranischen Philologie I, Berlin …? Junker, Heinrich F. J.: Das Frahang i PahlavƯk, Leipzig 1955.

Le Coq, Albert von: Kurdische Texte, Berlin 1903.

Lerch, Peter: Bericht über eine im Auftrage der hist.-philol. Classe d. Kaiserl. Akademie d. Wissens.

unternommene Reise zu den kriegsgefangenen Kurden in Roslawl', im Gouvernement Smolensk, in: Mélanges Asiatiques, Tom II, St. Petersburg 1856, 621-649.

Lerch, Peter: Forschungen über die Kurden und die iranischen Nordchaldäer, St. Petersburg 1957-1958. 

Lerch, Peter: Izsledovanija ob iranskich Kurdach i ich predkach severnych Chaldejach, Kn. I, St. Petersburg 1856 (Forschungen über die iranischen Kurden und ihre Vorfahren, die nördlichen Chaldäer).

Lommel, Hermann: Die Yäšt’s des Awesta, Göttingen 1927.

Lorenz, Manfred: Lehrbuch des Pashto, Leipzig 1982.

Majidi, Mohammed-Reza: Strukturelle Beschreibung des iranischen Dialekts der Stadt Semnan, Hamburg 1980.

Mann, O.; K. Hadank: Kurdisch-Persische Forschungen, Bd. III/1, Berlin 1926, S. XXVI-XXVII.

Mann, Oskar: Die Tâjîk-Mundarten der Provinz Fârs, Berlin 1909.

Mann, Oskar; K. Hadank: Mundarten der Zâzâ, Berlin 1932.

Morgenstierne, Georg: Neu-iranische Sprachen, in: Handbuch der Orientalistik, Leiden 1958, 155-178.

Mylius, K.: Wörterbuch Deutsch-Sanskrit, Leipzig 1988.

Mylius, K.: Wörterbuch Sanskrit-Deutsch, 2. Aufl., Leipzig 1975.

Oranskij, I. M.: Iranskie jazyki v istoriþeskom osvešþenii, Moskva 1979.

Pamukçu, Fahri: Gramerê Zazaki, østanbul 2001.

Rastorgueva, V. S.: Sravnitel'no-istoriþeskaja grammatika zapadnoiranskich jazykov, Fonologija, Moskva 1990.

Salemann, Carl: Mittelpersisch, in: W. Geiger/E. Kuhn (Hg.), Grundriß der iranischen Philologie I, Strassburg 1901.

Schmitt, Rüdiger: Corpus Linguarum Iranicarum, Wiesbaden 1989.

Selcan 1996, Lezê Serbestiya Mletê Zazay de qymetê zoni,  in: Tija Sodri, Frankfurt a.M., Gulane 1996, pelge 20-37; http://www.zazaki.de/zazakide/selcan-qiymetezoni.pdf

Selcan, Zlfi: Zaza Dili ve Zaza Sorunu, 2010; http://www.crecon2.bplaced.net/images/stories/ZazaDili.pdf .

Selcan, Zülfü: Die Entwicklung der Zaza-Sprache, in: Ware, Zeitschrift für Sprache und Kultur der Zaza, Baiersbronn (Deutschland), Nr. 12, Nov. 1998, S.152-163 Selcan, Zülfü: Grammatik der Zaza-Sprache, Berlin 1998.

Selcan, Zülfü: Zaza Ulasal Sorunu, Berlin 2004, Abschnitt: Zaza dili ve lehçecilik, S. 11-14; Zaza Milli Meselesi, kendi basm, Berlin 1994, S. 20-29; http://www.zazaki.de/zazakide/ZazaUlusalSorunu2004.pdf..)

Sundermann, W.: Mitteliranisch manichäische Texte kirchengeschichtlichen Inhalts, Berlin 1981.

Sundermann, Werner: Mittelpersisch, in: CLI, 138-164).

Sundermann, Werner: Parthisch, in: CLI, 114-137).

Szemerenyi, Oswald: Einführung in die vergleichende Sprachwissenschaft, Darmstadt 1970.

Todd, Terry Lyn: A Gramar of Dimili (Also known as Zaza), Michigan 1985.

Turgut, Harun: Zazaca-Türkçe Sözlük, østanbul 2001.

Wolff, Fritz: Avesta, Die heiligen Bücher der Parsen, Strassburg 1910.

ønternet kaynaklar:

http://www.zazaki.de/ beyanati/Zaza_Aydin_ve_Kurumlarinin_Basin_Aciklamasi_1.pdf http://www.zazaki.de/ beyanati/Zaza_Aydin_ve_Kurumlarinin_Basin_Aciklamasi_2.pdf http://www.crecon2.bplaced.net/images/stories/ZazaDili.pdf

Berlin, 11.09.2011 

 

---