"Biz Birlikte Güçlüyüz!"

İRANOLOĞ Yaşar ARATEMÜR : ZAZACA’NIN TEMEL KELİME HAZİNESİNDEN BAZI KELİMELERİN DİĞER HİNT-AVRUPA DİLLERİ İLEKARŞILAŞTIRILMASI

İRANOLOĞ Yaşar ARATEMÜR : ZAZACA’NIN TEMEL KELİME HAZİNESİNDEN BAZI KELİMELERİN DİĞER HİNT-AVRUPA DİLLERİ İLEKARŞILAŞTIRILMASI

ZAZACA’NIN TEMEL KELİME HAZİNESİNDEN BAZI

KELİMELERİN DİĞER HİNT-AVRUPA DİLLERİ İLE KARŞILAŞTIRILMASI

Yaşar ARATEMÜR

Şimdiye kadar, İranoloji, Genel ve Hint-Avrupa dilbilimi, Türkoloji/Osmanoloji, Araboloji, İslambilim gibi bölümleri okudu. Halen İranoloji, Genel dilbilim ve Hint-Avrupa dilbilimi dallarında eğitimine devam etmektedir. 

yasar.aratemuer@lmu.de

1.   Zazaca’nın Hint-Avrupa dili ailesi içinde konumu:

Zazaca veya Zaza dili, Doğu Anadoluda’da konuşulan bir kuzey-batı İrani dildir. Zazaca, diğer İrani diller (bkz. 4. Bölüm) ve yakın akraba olduğu diğer İrani diller ile birlikte Hint-Avrupa dil ailesinin Ari/Aryani veya Hint-İrani dil ailesine/koluna dahildir. Zazaca’nın bir Kuzeybatı İrani dil olduğu yüz yıldan beridir Alman İranolog Oskar Mann tarafından kanıtlanmış ve İranologlar, Hint-Avrupa dil bilimcileri ve diğer dilbilimciler tarafından da uluslararası kabul görmüştür.[1]

2.Hint-Avrupa dil ailesi:

Hint-Avrupa dil ailesinin kökleri M.Ö. 3000- 4000 yıl geriye gider, hatta daha da öncesine kadar dayanır. M.Ö. 3.000’lü yıllarda Hint-Avrupa kavimleri dünyanın değișik coğrafyalarına yayılmaya başlamıştır. Bu yeniden inşa edilen dili 1816 yılında, Alman dilbilimcisi ve Hint-Avrupa dilbilim dalının kurucusu olan Franz Bopp “Indogermanisch” yani Hint-germence / Hint-Avrupa dili olarak adlandırmıştır.[2] 1816 “Conjugationsystem der Sanskritsprache” (Sanskritçe’nin Eylem Çekim Dizgesi) adlı eserinde Sanskritçe’yi Germence, Yunanca, Latince vb. dillere bağlayan ilişkileri inceledi. Sanskritçe’nin Avrupa ve Asya dilleriyle akraba olduğunu ilk ortaya koyan Bopp değil; ondan önce bu alanda çalışma yapanlar da vardı; ama akraba diller arasındaki bağıntıların bağımsız br bilime konu olabileceğini ilk anlayan Bopp’tur ve aynı yıllarda “Indogermanistik” yani İndogermence / Hint-Avrupa dilbilim dalını kurdu.

Büyük Hint-Avrupa dil ailesi’nin kolları/dalları veya dil aileri şunlardır: Arice (İranca ve Hintçe), Germence, Keltçe, Yunanca, Baltça, İslavca, Anadoluca/ Anadolu dilleri (Hititçe, Luvice v.d.), İtalca / Latin veya Roman dilleri, Arnavutça, Ermenice ve Toharca. Bu dil grupları veya küçük dil aileleri akraba olmak zorundadırlar, çünkü mevcut benzerlikler tesadüf olamaz, ancak bir köke dayanmak zorundadırlar.[3]

3. Arice/Aryanice veya Hint-İranca:

Arice/Aryanice veya Hint-İranca olarak da adlandırılan dil ailesi, HintAvrupa dil ailesinin bir koludur.[4] Ari dil ailesinin ortak öncüsü Proto-Arice’dir. Proto-Arice, Proto-Hint-germence veya Proto-Hint-Avrupa dilinden gelen, Hint-Avrupa dillerinin ortak öncüsüdür. Proto-Hint Avrupa dili (M.Ö. 3000 -

2000) arasında Proto-Arice’ye kadar uzun bir karanlık dönem vardır.[5]

4. İrani diller:

“İrani diller” adı 1840 yılından beri kullanılmakta, ilk olarak August Fried-

rich Pott ve Christian Lassen tarafından kullanılmıştır. O zamandan beri İrani diller böyle adlandırılıyor. “Īran” adı veya kavramı yir. īran, of. ēran, ef. ariya-, av. airiiya-, < ir. *arya’dan gelir ve tüm Antik İran ve eski Hindistan’ın Ari/Hintİrani kabilelerinin eskiden beri kendini tanımlamasıdır. (eh. ārya-). Bu halklar kendini M.Ö. 2000’li yıllardan veya daha önceden beri kendilerini böyle tanımlamışlardır/adlandırmışlardır. Bu Avesta, Sanskritçe ve Behistun yazıtında da belgelenmiştir. Bu isim sadece İran’da ki dilleri tanımlamaz –“Īran” devlet adı ilk kez 1934 yılında verildi - daha ziyade genetik akraba olan bir dil grubunu / dil ailesini gösterir. İrani diller bugün Afganistan, Pakistan, Tacikistan, İran, Türkiye, Azerbaycan, Özbekistan ve diğer Orta Asya ülkelerinde ve de Arap yarımadasında ki Uman’da da konuşulmaktadır.  Eski zamanlarda İrani halklar daha geniş bir alanda yaşamaktaydılar. Batıya doğru göç eden Türk halklarından önce daha geniş bir alana yerleşik idiler.[6] Bugün ki Azerbaycan, Türkmenistan ve Özbekistan’da eski zamanlarda İrani halklar yaşamaktaydılar. Hatta M.Ö. 1000’li yıllara kadar bugünki Doğu Türkistan ve Moğalistan’ın kuzeyinden Çin’in sınırlarına kadar İrani halkların yaşadığı (Soğdlar) kanıtlanmıştır.[7] İrani diller üç döneme ayrılırlar, yani M.Ö. 7. yy. ile M.Ö. 3. yy. arası ‘Eski İrani diller’ dönemi, M.Ö. 3.yy. ile M.S. 8.yy arası ‘Orta İrani diller’ dönemi ve 8./9. yy.‘dan beri ‘Yeni İrani’ diller dönemidir.

4.1. Eski İrani diller:

Eski İrani dönemden  şu diller biliniyor: Medce, Avesta (Zend dili), Eski Farsça, İskitçe, Doğu ve Batı Saka dili, Arahoçe ve (eski Partça). Eski Farsça Ahameniş krallarının kitabelerinin ve yazıtlarının dili idi. Eski İrani dillerden günümüze aktarılan sadece eski Farsça ve Avesta dili’dir. Farsça şimdiye kadar en eski veya yazılı olarak aktarılan eski İrani dildir. Diğer aktarılan eski İrani dil de Avesta’dır. Avesta dilindende yazılı metinler ve Zerduşt dininin kutsal kitabının yazıldığı dildir. (M.Ö. 1000) Eski Avesta ve Genç/Yeni Avesta (M.Ö. 7./6.) olarak iki döneme ayrılır. Avesta’nın ne zaman yok olduğu /öldüğü hakkında kesin bir bilgi mevcut değildir ama Sasaniler döneminde de tekrar yazıldığı biliniyor. Diğer eski İrani dillerdense önemsenecek kadar yazılı metin veya belge kalmamıştır. Zazaca ile Avesta arasında çok enteresan benzerlikler mevcuttur.[8]

4.2. Orta İrani diller:

Orta İrani diller döneminden Orta Farsça ve (Orta) Partça günümüze ak-

tarılmıştır. Partça’ya, Orta İrani dönemine ait olduğunu tanımlamak için, bazen “Orta Partça” denir, ancak ne eski İrani zamandan ne bir ön kademesi ne de modern bir kademesi vardır. Ama M.Ö. eski dönemlerde Partlar var idi, ancak eski dönemlerden belge veya yazıt bulunmamaktadır. Pers Kralı Daryus’un Behistun ( M.Ö. 521) yazıtında Partların var olduğu görünüyor, yani eski İrani diller dönemi diye bilinen dönemde bu dil yani eski Partca yaşamaktaydı ama belgelenmemiştir. Partça bir kuzeybati İrani dil ve Eşkanilerin ( M.Ö. 247 – M.S. 224) devlet diliydi   ve o dönemde baskın dildi. Hatta Eşkanilerden sonra Sasaniler döneminde ilk 50 yıl resmi dil olarak kullanıldı. Bugünki yeni irani dillerden Zazaca ve Zazaca‘ya yakınlık gösteren bazı yeni İrani dillere en yakın dil olarak Partça biliniyor. Diğer Orta İrani diller şunlardır: Soğdca, Harizmce, HotanSaka dili, Tomşuk-Saka dili, Baktrice ve Sarmatça-Alanca dilidir.[9]

4.3. Yeni İrani diller:

Araplar tarafından Sasani İmparatorluğu’nun fethinden sonra Yeni İrani dil-

ler dönemi başlar. Bu zamandan itibaren yani M.S. 8./9. yy’dan itibaren İrani diller, Arap Alfabesini kullanmaya başlamışlardır. Yeni İrani halkların dağılımı İran, Afganistan, Tacikistan, Pakistan, Türkiye, Azerbaycan  ve diğer Orta Asya ve Doğu ülkeleridir. [10]

Yeni İrani diller şunlardır: Yeni/Modern Farsça, Peştunca, Zazaca, Beluç-

ça, Kürtçe (Kırmanci/Kurmanci, Sorani ve Kelhuri), Goranice, Tatça, Talişçe, Osetçe, Simnanca, Sivendce, Gezce, Vafsça, Mazenderanca, Gilakice, Aştiyanca, Lakça, Vahça, Paratça, Yağnobca, Yidğa, Munci, Yazğulamca, Sangliçi-İşkaşmi, Sengiserce, Roșani, Lari, Hunsari, Laristani, Kumzari, Ormuri, Şuğni, Bahtiyari,

Lurca, Başkartça, Herzendce ve diğerleri.[11]

 

Şekil 1.    İndogermenlerin     Anayurtları             ve            dağılımı  (M.Ö.       4000-3500)

Kaynak:   Werner   König,      dtv-Atlas Deutsche Sprache,  München 2007,       S.             40

Hint-Avrupa dil ailesi ile İrani diller:

Aşağıdaki soyağacı, İrani dillerin de dahil olduğu Hint-Avrupa dilleri ara-

sındaki akrabalık ilişkilerini gösterir.